علمی» بود یعنی فلسفهای که صد در صد متکی به علوم است و در آن از مقایسه علوم با یکدیگر و پیوند مسائل آنها با مسائل دیگر و کشف نوعی رابطه و کلّیت میان قوانین و مسائل علوم با یکدیگر، یک سلسله مسائل کلیتر به دست میآید. این مسائل کلیتر را به نام «فلسفه» خواندند. اگوست کنت [1] فرانسوی و هربرت اسپنسر [2] انگلیسی چنین روشی پیش گرفتند.

فلسفه از نظر این دسته، دیگر آن علمی نبود که مستقل شناخته میشد چه از نظر موضوع و چه از نظر مبادی، زیرا آن علم موضوعش «موجود بما هو موجود» بود و مبادیاش- و لااقل مبادی عمدهاش- بدیهیات اولیه بود؛ بلکه علمی شد که کارش تحقیق در فراوردههای علوم دیگر و پیوند دادن میان آنها و استخراج مسائل کلیتر از مسائل محدودتر علوم بود.

فلسفه تحصّلی اگوست کنت فرانسوی و فلسفه ترکیبی هربرت اسپنسر انگلیسی از این نوع است.

از نظر این گروه، فلسفه، علمی جدا از سایر علوم نیست، بلکه نسبت علوم با فلسفه از قبیل نسبت یک درجه از معرفت با یک درجه کاملتر از معرفت درباره یک چیز است؛ یعنی فلسفه، ادراک وسیعتر و کلیتر همان چیزهایی است که مورد ادراک و معرفت علوم است.

برخی دیگر مانند کانت [3] قبل از هر چیز تحقیق درباره خود معرفت و قوّهای که منشأ این معرفت است- یعنی عقل- را لازم شمردند و به نقد و نقّادی عقل انسان

پرداختند و تحقیقات خود را «فلسفه» یا «فلسفه نقّادی» ( ( نام نهادند.

البته این فلسفه نیز با آنچه نزد قدما به نام «فلسفه» خوانده میشد جز اشتراک در لفظ وجه مشترک دیگری ندارد، همچنانکه با فلسفه تحققی اگوست کنت و فلسفه ترکیبی اسپنسر نیز وجه اشتراکی جز لفظ ندارد. فلسفه کانت به منطق- که نوعی خاص از فکر شناسی است- از فلسفه- که جهان شناسی است- نزدیکتر است.

در جهان اروپا کم کم آنچه «نه علم» بود، یعنی در هیچ علم خاصی از علوم طبیعی یا ریاضی نمیگنجید و در عین حال یک نظریه درباره جهان یا انسان یا اجتماع بود، به نام «فلسفه» خوانده شد. اگر کسی همه «ایسم» هایی را که در اروپا و امریکا به نام «فلسفه»