این حرفی هم که اینها میگویند، در این جهت، جزئی و چیزکی از حقیقت [را دارد.] اگر اینطور بخواهیم تفسیر کنیم یعنی بگوییم که این مسئله یک مسئله روان شناسی نیست که نظر مارکس از دید روان شناسی درباره انسان این بوده که انسان از نظر اخلاقی یک موجود مادی است- و لهذا مارکسیستهای عصر جدید مانند اریک فروم که به روانکاوی دیگری قائل هستند میخواهند حرفهای مارکس را توجیه کنند که اصلًا مارکس [به این مسئله نظر نداشته است،] اینها را به غلط [به او نسبت دادهاند،] از لنین گرفته تا ماقبل و مابعدش در حرف مارکس اشتباه کردهاند، حرف او را نفهمیدهاند و او انسان را آنچنان که اینها از نظر اخلاقی مادی میدانند مادی نمیداند و میخواهد قضیه راطور دیگری توجیه کند- در این صورت این مسئله مسئله دیگری میشود و برمیگردد به طبیعت امور اقتصادی که نوعی جبر بر آن حاکم است، یعنی امور اقتصادی نوعی جبرِ حاکم بر انسان دارند و انسان چارهای ندارد جز اینکه خودش را با امور اقتصادی تطبیق دهد ولی سایر شئون که معنویات باشند جبری حاکم بر انسان ندارند.

البته در اینجا در عین حال از جنبه روان شناسی باید بگوید که حتی عقل و برهان عقلی اصالت ندارد. اینکه شما میبینید که عقل در یک جا جزم حکم میکند، شرایط اقتصادیش به او اجازه میدهد. اگر شرایط اقتصادی عوض شود، عقل هم حتی در مبادی اولیه خود تجدیدنظر میکند. وجدان اخلاقی در انسان اصالت ندارد. بالاخره در اینجا هم یک نوع بیاصالتی قائل است

ولی ریشه بیاصالتی را نه جنبه روان شناسی انسان بلکه جنبه خشونت و تحمیل و جبریگری امور اقتصادی میداند و البته این- علی رغم آنچه که اریک فروم ادعا میکند- ملازم است با اینکه برای انواع وجدانهای انسان اصالت قائل نشود؛ یعنی باید بگوید وجدان دینی خواه ناخواه خودش را [با شرایط اقتصادی] تطبیق میکند، عقل خواه ناخواه خودش را تطبیق میکند، ذوق زیبایی خواه ناخواه خودش را تطبیق میکند؛ و قهراً یک نوع بیاصالتی در اینجا قائل است.

مقصود از « زیربنا »

در این صورت مسئله چنین میشود که این تعبیری که همیشه به کار میبرند که از نظر