میکند ولی دیگر نمیتواند برگردد خودش را و دستگاه عکسبرداری خودش را هم عکسبرداری کند. بعد ذهن به مرحلهای از رشد میرسد که به خودش منعطف میشود، یعنی نورافکنش متوجه خودش میشود به گونهای که حتی متوجه خود نورافکن هم میشود، که این در مسئله «اندیشه» یکی از مسائل فوق العاده عجیب است و اکنون جای بحثش نیست. یک وقت در بحث «خدا در اندیشه انسان» ما بحثی [در این باب] کردیم که یادداشتهایش را دارم، یک وقتی باید [تنظیم نمایم.] غرض این است که آنگاه انسان میداند و همچنین میداند که میداند، یعنی نورافکنش متوجه خودش هم میشود. پس دو حالت است: انسان ابتدایی یا انسان جاهل بسیطِ تعلیم و تربیت ندیده یا یک کودک خیلی چیزها را میداند. این کودک به پدرش آگاه است، به مادرش آگاه است، به اندام خودش آگاه است، به لباسش آگاه است اما به اینکه آگاه است آگاه نیست. نویسنده نام این مرحله را «آگاهی از آگاهی» میگذارد. اینها دلشان میخواهد که این را به خودشان نسبت بدهند. میگوید «آگاهی از آگاهی» از دکارت شروع شده. چون دکارت گفته است: من میاندیشم پس هستم، یعنی توجه پیدا کرده به اندیشه خود (توجه به اندیشه یعنی اندیشه کردن اندیشه) و اندیشه کرده است درباره اندیشه خود و از این خواسته است استدلال کند که من هستم، پس این آگاهی مرکب یعنی آگاهی به خود از دکارت شروع شده.

این، حرف مهملی است. مسئله «آگاهی از آگاهی» اقلًا هزارسال و شاید چندهزارسال قبل از دکارت بوده است، زیرا همین برهان دکارت را دیگران ذکر و رد کردهاند.

آگاهی انسان از تاریخ خود

به هر حال میگوید پس این یک رشد آگاهی است. قبل از دکارت آگاهی انسان به طبیعت بود ولی از دوره دکارت آگاهی انسان به آگاهی شروع شد و افق آگاهی گستردهتر گردید [1]. بعد میگوید باز دوره دیگری برای آگاهی پیش آمد و آن این