رابطه جهان و انسان اینچنین است که اگر انسان در آن مسیر کمالی و انسانی خودش قرار بگیرد، طبیعت با انسان هماهنگتر سر آشتی میگیرد. حال چه روابط مرموزی میان طبیعت و انسان هست، بسا هست که ما بتوانیم به دست آوریم، بسا هم هست که نتوانیم به دست آوریم، ولی چنین چیزی هست. و اگر انسان بر ضد مسیر خاص طبیعت قرار بگیرد، یعنی بر ضد مسیر تکامل قرار بگیرد، کشیده بشود به سوی فسق و فجور و آن چیزهایی که انسان برای آنها نیست، کمال انسان نیست و ضد انسان است، آنگاه طبیعت مثل بدنی که جزء بیگانه را از خود دفع و رد میکند یک عکس العمل اینچنینی نشان میدهد که این عکس العملهاست که به نام عذابها گفته شده است.

سه بعد تاریخ در دید مذهبی

اینجاست که تاریخ در این دید، سه بُعد پیدا میکند: بعد فردی، بعد اجتماعی و بعد جهانی (یعنی تاریخ از کل جهان جدا نیست.) بعد فردی این است که در عین اینکه جامعه ترکیبی است از افراد، چون فرد در جامعه [استقلال دارد، تاریخ بعد فردی نیز دارد.]

مسئله معروفی است که امروز مطرح است تحت این عنوان که آیا جامعه اصل است یا فرد اصل است؟ آیا فرد اصل است و جامعه امر اعتباری است یا جامعه اصل است و فرد امر اعتباری؟ این را ما مکرر گفتهایم که ترکیب جامعه یک ترکیب خاصی است. در قدیم هم این مسئله در باب اجسام مطرح بوده. حتی یک اختلاف نظری بین بوعلی و ملاصدرا هست که وقتی دو یا چند عنصر با هم ترکیب میشوند و یک مرکب به وجود میآید، آیا عناصر ترکیب کننده، هویت خود را در ضمن مرکب از دست میدهند و فقط مرکب وجود دارد؛ یعنی هویت مرکب وجود دارد و آنها هیچ هویتی ندارند، هویت آنها معدوم و تبدیل به هویت مرکب شده است؟ یا نه، در عین اینکه هویت مرکب هویت جدیدی است، هویت این اجزاء هم در ضمن محفوظ است، از بین نرفته و لهذا وقتی که مرکب تجزیه میشود همان عناصر عیناً به حالت اولیه برمیگردد.

در جامعه [حفظ هویت افراد] از این هم بیشتر است. عدهای میگویند جامعه