آزادی به اشکال برخورد میکرده؛ یعنی هرچه که تاریخ جلو آمده، مثلًا اگر قرن بیستم را با قرن نوزدهم و قرن نوزدهم را با قرن هجدهم مقایسه کنیم، میبینیم پر و بال آزادی چیده شده و منطقاً چیده شده. نمیشود گفت که [تاریخ] در جهت آزادی پیش رفته و پیش میرود. شاید آینده هم هرچه که جلوتر برود آزادیها محدودتر بشود. تازه ما آزادیهایی را که به اصطلاح، منطق دارد میگوییم. آزادیهای غیر منطقی یعنی دیکتاتوریها و غیره بجای خود، عملًا دنیا هرچه که جلو آمده آزادیهای افراد را بیشتر سلب کرده است [1].

در نتیجه نویسنده توجهش به مسئله آگاهی است و این را به گونهای بیان کرده است که تقریباً میگوید از فجر تاریخ تا امروز بشر در پی ازدیاد آگاهی بوده است و در آینده هم به سوی آگاهی بیشتری خواهد رفت، گو اینکه ما نتوانیم آن خودآگاهیهای آینده را مشخص کنیم که چیست ولی اینقدر میتوانیم بگوییم که اگر ما گذشته را مفسّر آینده بدانیم باید بگوییم که این گذشته نشان میدهد که چه افقی برای ما گشوده و وسیعتر خواهد شد.

آگاهی انسان در برابر طبیعت

مطلب را اینچنین آغاز میکند، میگوید که تاریخ انسان از روزی آغاز شد که انسان به آگاهی خودش در برابر طبیعت رسید، یا بگویید به خودآگاهی در برابر طبیعت رسید. «تاریخ» را گاهی به معنی اعم میگویند، یعنی سرگذشت. اگر تاریخ به معنی سرگذشت باشد، همه چیز تاریخ دارد:

زمین هم تاریخ دارد، حیوانات هم تاریخ دارند، گیاهان هم تاریخ دارند. به این معناست که ما «تاریخ طبیعی» اطلاق میکنیم، میگوییم تاریخ طبیعی زمین، تاریخ طبیعی معدنها، تاریخ طبیعی گیاهان و تاریخ