فلسفۀ تاریخ، ج 1، ص:250

دو معنی برای تاریخ

در باب تکامل تاریخ دو موضوع است که اینها باید از هم تفکیک بشوند. یک وقت تاریخ را به معنای سرگذشت انسان در نظر میگیریم [و یک وقت به معنای تفسیر سرگذشت انسان. تاریخ به معنی اول چنانکه] قبلًا هم گفتیم یعنی یک سلسله حوادث عینی و به عبارت دیگر سرگذشت جامعه انسان. جامعه انسان هم یک سرگذشتی دارد و یک عینیتی دارد مانند همه اعیان خارجی دیگر و بالخصوص مانند همه اعیان متسلسل و تاریخدار. همانطور که زمین یک تاریخ طبیعی دارد و حیوانات هرکدام یک تاریخ طبیعی دارند، جامعه انسان هم تاریخی دارد و در واقع یک تاریخ طبیعی دارد. یک وقت ما درباره تکامل تاریخ که بحث میکنیم در واقع درباره تکامل انسان و جامعه انسان بحث میکنیم. از این جهت هیچ فرقی نیست میان جامعه انسان و اشیاء دیگر؛ یعنی همینطور که مورد مطالعه ما در اشیاء دیگر- مثلًا در نباتات- یک امر صددرصد عینی است، اینجا هم مورد مطالعه ما جامعه انسان است که امری است صد درصد عینی. اینکه ما خودمان انسان هستیم سبب نمیشود که مورد مطالعه ما یک امر ذهنی باشد کما اینکه مثلًا روان شناسی با اینکه در آن صد درصد انسان روی انسان- روی روان انسان- مطالعه میکند ولی این دلیل نمیشود که امری ذهنی باشد، زیرا وقتی که من مطالعه میکنم ذهن دیگران را مطالعه میکنم یا ذهن خودم را هم باز به عنوان یک امر عینی مطالعه میکنم.

در بحث تکامل جامعه، ما جامعه را مانند یک امر متحول و متکامل در نظر میگیریم. آن وقت است که یک سلسله سؤالات اساسی برای ما درباره جامعه انسان طرح میشود که اصلًا تعریف تکامل جامعه انسان چیست؟ اینکه میگوییم فلان جامعه پیشرفت کرده، یعنی چه پیشرفت کرده؟

در چه پیشرفت کرده؟ حال شاید مفهوم «پیشرفت» احتیاجی به تعریف ندارد. عمده این است که در هرچه کمال یافته، پیشرفت کرده و جلو آمده، چون گفتیم کمال و نقص به وجود و عدم برمیگردد، هرچه که در یک امر ازدیاد پیدا بشود، میگوییم کمالِ آن امر است. درباره کمال و تمام در جلسه پیش بحث کردیم. حال بحث فقط این است که [پیشرفت و کمال] در چه؟

گفتیم یک وقت هست که میگوییم جامعه انسان از نظر قدرت و تسلط بر