نوع کمال در انسان قائل نیستند بلکه میگویند انسان چون در جامعه است که به کسری و کاستی میرسد، جامعه باید درست بشود. آن همان کمالش است و کمالش چیز دیگری نیست. البته در اینجا خیلی مسائل دیگر مطرح است. مثلًا نظریه روسو هم تقریباً چنین نظریهای است. روسو معتقد است که جامعه بهطور کلی انسان را فاسد میکند. چون او نظریه طبیعی دارد و معتقد است که انسان در طبیعت، کامل است و در جامعه فاسد میشود؛ یعنی انسان در طبیعت، خودش است با حقیقت خودش، در جامعه که میآید جامعه انسان را فاسد میکند. از نظر روسو انسان مدنی بالطبع نیست بلکه منفرد بالطبع است، اجباراً اجتماع را انتخاب کرده و همین انتخاب اجباری او را فاسد کرده است و هرچه انسان بتواند به طبیعت برگردد به سوی کمال باز میگردد. پس مدینه فاضله و جامعه ایده آل جامعهای است که فرد تا آخرین حد ممکن، اصالت و استقلال و رابطه خود را با طبیعت حفظ کند و کمتر تحت تأثیر جامعه قرار گیرد.

غرضم این جهت بود که ما میبینیم این مسئله که کمال فرد در چیست و به عبارت دیگر کمال انسان قطع نظر از جامعه در چیست، هنوز مشخص نشده. این آقایان که مسئله پیشرفت را- که همان مسئله تکامل است و خودشان هم گاهی میگویند تکامل- مطرح میکنند، اولًا بگویند که کمال انسان به چیست؟ تا کمال مشخص نشود و تا مقصد و راه مشخص نشود تکامل معنی ندارد.

الکسیس کارل در کتاب انسان موجود ناشناخته تا اندازهای در این زمینه بحث کرده که برای این مسئله به آنجا هم باید مراجعه کرد. ویل دورانت هم در یکی دو بخش از کتاب درسهای تاریخ در این زمینه خوب و مفصل بحث کرده است. کتاب جدال با مدعی نیز همین بحث تکامل را مطرح کرده. ولی هیچ کدام از اینها سر رشته مطلب را به دست ندادهاند که این پیشرفت که ما میگوییم یعنی چه؟

ملاک تکامل

اینها اول باید درباره خود پیشرفت (تکامل) سخن بگویند. مثلًا بگویند که مقصود ما از تکامل این است که در رابطه انسان با طبیعت هرچه بیشتر انسان بر طبیعت مسلط شود و از اسارت طبیعت آزاد گردد. ولی این را نمیگویند چون در جای دیگر به