اصلی از آنِ آنها نیست. یک جریان زیر پردهای هست که آن جریان کار خودش را انجام میدهد. اگر تصادف هم رخ نمیداد آن باز کار خودش را انجام میداد.

از این جهت نظیر سخن منکران نظریه قهرمانان است که میگفتند قهرمان مظهر علت اصلی است نه اینکه علت اصلی است. شما وقتی میبینید قهرمانی در زمانی آمد و تاریخ را ورق زد و آن را عوض کرد خیال میکنید که این قهرمان ناگهان پیدا شد و دنیا را عوض کرد، در حالی که جریانی در بطن اجتماع و در زیر پرده اجتماع وجود داشته [که موجد آن حادثه شده است.] مثل یک آب زیرزمینی که در جایی جریان دارد، میخواهد نقطهای را پیدا کند که از آن نقطه بجوشد.

قهرمان «مظهر» است، چنانکه دهنه قنات را «مظهر قنات» مینامند. شخصیت قهرمان مظهر اراده جامعه و مظهر اراده توده مردم است والّا قهرمان کارهای نیست.

اینجا هم همین حرف را باید بزنیم که حادثه تصادفی یک نمایش است. کسی که عمیق نباشد آن را علت میداند و میگوید: ببینید! با یک ادرار کردن، یک دولت بکلی منقرض میشود. نمیداند که این یک بهانه ظاهری بود که آن واقعه را دو روز جلو یا عقب انداخت. یک جریان پشت پردهای وجود داشت که حکومت بنی امیه را محکوم به انقراض کرده بود و اگر آن ادرار هم نبود بالاخره اینها منقرض میشدند.

این مسئله، مسئله قابل توجهی است و بستگی دارد به این مسئله که آیا جامعه برای خودش طبیعت و شخصیتی دارد یا نه؟ و اگر جامعه طبیعت و شخصیتی دارد، خود آن طبیعت و شخصیت رو به تکامل است یا نه؟ یعنی یک میل طبیعی به تکامل در جامعه وجود دارد یا نه؟ اگر آن نظریه را [که علت اصلی تحولات تاریخی تصادفات نیست] بپذیریم قهراً این نظریه را هم باید بپذیریم [که جامعه، طبیعت و شخصیتی دارد و آن طبیعت و شخصیت رو به تکامل است.]