علم متواضعتر از این است که در هیچ موردی و به طریق اولی در تاریخ ادعای جزم کند.

بنابراین نقطه نظرها خیلی فرق میکند:

1. «تاریخ» علم نیست از آن جهت که به رفتار انسان وابسته است و رفتار انسان به عنوان یک موجود آزاد تحت ضابطه در نمیآید، پس تاریخ و جامعه شناسی هیچ کدام نمیتواند علم باشد.

2. «تاریخ» علم نیست از آن جهت که علم در مورد اموری است که ایستا باشد، اموری را که در جریان است نمیشود تحت ضابطه و کلیت درآورد؛ چون کأنّه اینجور است که علم به منزله نشانه گذاری است و روی شیء ساکن میشود نشانه گذاشت ولی روی شیء متحرک نمیشود نشانه گذاشت، پس تاریخ نمیتواند علم باشد. مثَل معروفی ذکر میکنند، میگویند کلاغ وقتی که گردو میدزدد میرود آن را در جایی که مرز سایه و آفتاب است مخفی میکند که بعد بیاید بردارد و ببرد، غافل از اینکه سایه ساکن نیست و حرکت میکند؛ الآن مرز سایه و آفتاب اینجاست، یک ساعت دیگر که بیاید جای آن عوض میشود. وقتی میآید هرچه میگردد پیدایش نمیکند؛ زیرا روی یک امر ثابت میشود نشانه گذاری کرد ولی روی یک امر متحرک نمیشود.

3. «تاریخ» علم نیست از آن جهت که قابل تجربه نیست.

4. [ «تاریخ» علم نیست از آن جهت که مانند سایر علوم تحت ضابطه کلی در نمیآید؛ ونظریات دیگر.]

بررسی نظریات

ولی همه اینها قابل جواب است. اما اینکه تاریخ مربوط به انسان است و انسان رفتارش تحت ضابطه در نمیآید، این حرف درست نیست. کلیات رفتار انسانها تحت ضابطه در میآید. ولی انسان بسیار پیچیدهتر از سایر موجودات است. یک حرف خیلی خوبی فروغی از اگوست کنت نقل میکند، و در حرفهای اگوست کنت حرف خوبش به نظر من همین است. اگوست کنت علوم را به سبک مخصوصی تقسیم کرده. تقسیم بندی علوم به شکلهای مختلف انجام شده. شکل قدیمیاش