یا مثلًا همین علاقه به تعلّم در همه افراد هست ولی خیلی شدت و ضعف دارد. فردی را شما میبینید به صورت یک آدمی در میآید که اصلًا دیوانه علم است؛ یعنی همه چیز را در مقابل علم فراموش میکند، هیچ چیزی برایش اصالت ندارد و فقط میخواهد بفهمد. ولی دیگری در عین اینکه او هم به تعلّم عشق میورزد اما به آن شدت نیست. اختلافات در میان افراد هست بدون آن که در اصل اصول با همدیگر اختلاف داشته باشند. همه، همه استعدادها را دارند.

آیا انسان، اجتماعی آفریده شده؟

قبلًا اشارهای کردیم گفتیم در این مسئله که آیا انسان، اجتماعی آفریده شده یا فردی و اجتماع به او تحمیل شده، دو نظریه است: یکی همان نظریه معروف ارسطو و یکی هم نظریهای که در عصر اخیر پیدا شده که شاید بیشتر همان نظریه [ارسطو] را تأیید میکنند و این حرف هم تا حدی همان [نظریه است.] نظریه ارسطو نظریه درستی است. انسان در فطرتش، هم فطرت فردی دارد و هم فطرت اجتماعی، به این معنا که در عین اینکه استعدادهای انسانی را همه افراد دارند ولی این استعدادها طوری تعبیه شده است که همه مشابه و همسطح نیستند و اگر چنین میبود اساساً زندگیاجتماعی غیرممکن بود. اصل «کلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیهِمْ فَرِحونَ» [1] را دو جور میشود معنی کرد. یکی اینکه هر گروهی هرچه را دارند، چون دارند به آن شادمانند، یعنی این شادمانی بعد از داشتن پیدا میشود: هرکسی هرچه دارد به دلیل اینکه دارد به آن دلخوش است. دیگر اینکه اشخاص، اول به آن خوشند بعد انتخاب میکنند. از آن جهت به آنچه دارند خوشند که طبیعت، هرکسی را به سوی همانچه که بیشتر استعدادش را دارد راهنمایی میکند. مثلًا اگر همه مردم مثل ابوریحان بیرونی باشند یعنی دیوانه علم باشند اصلًا جامعه میخوابد. در یکی استعداد فنی هست، در یکی استعداد تجاری هست و ... البته همه استعدادها در همه هست اما در یکی وفورش در این قسمت است، در دیگری وفورش در آن قسمت است و همین سبب میشود که مردم بهطور طبیعی گروه گروه شوند.شما میبینید حتی در یک خانواده ذوقها مختلف است،