چنین گفتیم، چنین خوردیم و چنین خندیدیم، اینها تاریخ نیست؛ البته گذشتهای هست ولی حلقه تاریخی نیست.

وظیفه مورخ

یک وقت هست که ما میخواهیم وظیفه مورخ در این عصر را بیان کنیم و به همین دلیل مشکلات کارش را توضیح میدهیم که مورخ نباید یک حالت ساده دلی داشته باشد و خیال کند هرچه که در کتب تاریخ گذشته نوشته شده عین حقیقت و عین واقعیت است. وقایعی که در گذشته نوشته شده اساساً نمیتواند عین حقیقت و واقعیت باشد؛ چیزهایی است که از آینه اندیشه مورخ گذشته و مورخ رنگ خودش را به آن وقایع داده، خواه از نظر اینکه نوعی تعصب به خرج داده له چیزی و علیه چیزی، وقایع را تحریف کرده، دروغ نوشته یا حداقل از راه گزینش این خیانت را مرتکب شده، هیچ دروغ ننوشته ولی از راستها آنچه را که با هدف او منطبق بوده انتخاب کرده و آنچه را که با هدف او منطبق نبوده دور ریخته و قهراً شکل قضیه تغییر کرده است.

مثلًا در همین تاریخ اسلام یا تراجم و شرح حالها، ما افرادی داریم که اینها صد درصد راستگو و صادق هستند ولی در عین حال نتیجه آنچه که به ما ارائه دادهاند با آنچه که در واقع و نفس الامر بوده ممکن است از جهاتی متفاوت باشد. آنهایی که در دنیای اسلام تراجم احوال نوشتهاند، معمولًا دو سه گروه بیشتر نیستند: یکی محدّثین هستند که چون اهل حدیث، اهل رجال هم هستند، اینها رجال و تراجم و شرح احوال هم نوشتهاند؛ و دیگر، عرفا و دراویش هستند. اینهاهم علاقهای داشتند به شرح حال نوشتن، زیرا به سلسله مشایخ معتقد بودند. محدّثین از آن جهت [شرح احوال مینوشتند] که به سلسله رُوات اعتقاد داشتند؛ یعنی هرکسی حدیث میکرد (روایت میکرد) از استاد خودش، او از استاد خودش، او از استاد خودش، تا میرسید به زمان ائمه، و لهذا ما یک سلسله کتابها داریم به نام «اجازات» که این کتب حاوی شرح احوال زیادی است؛ و به تبع این اجازات که از مشایخ بوده شرح حال دیگران را هم مینوشتند. عرفا هم به نوعی «اجازات» قائل بودند، یعنی مرید و