آن که اسرارِ پنهان داشت، در حاشیه قلبش این نکتهها را نوشته بود.

در این زمینه هم باز حافظ اشعار دیگری دارد، مسئله مظهریت اتمّ انسان که در عرفان باب بسیار وسیعی است و حافظ هم بسیار در این موضوع سخن گفته که همین شعرش در اینجا کافی است.

انسان قبل الدنیا

یکی دیگر از مسائل جهان بینی عرفانی در زمینه انسان، مسئله انسان قبل الدنیا است. در دید عرفانی، انسان یک موجود خاکی نیست، برخلاف دیدهای مادی و برخی از دیدهای فلسفی که میگویند در طبیعت یک فعل و انفعالهایی شد و انسان به وجود آمد و روح و روان انسان هم شیئی است مولود این. در جهان بینی عرفانی انسان یک موطنی قبل از این دنیا دارد، البته نه به آن معنای افلاطونی که حتماً اینجور باشد که روح انسان به همین صورت شخصی و فردی در یک جهان دیگری بوده، مثل مرغی که میآید در آشیانه جا میگیرد و میخواهد برود؛ نه، میخواهد بگوید اصلش از آنجاست، پرتوی است که از آنجا تابیده و بعد به آنجا هم بازگشت میکند. این هم در اشعار حافظ زیاد آمده است. حالا بعضی اشعارش را برایتان میخوانم. غزلی خیلی عالی دارد که میگوید:

اشاره به داستان آدم است با تعبیر عرفانیاش، داستان عصیان آدم و رانده شدنش و ...