گرفتهاند که زمان آن نحوه وجود را واقعاً هم ندارد.

این جهت را من اضافه میکنم که این ایراد درست مثل ایرادهایی است که کسانی در مورد وجود خدا میگیرند. عدهای برای خدا اول یک وجود امکانی و در واقع یک وجود غیر خدایی فرض میکنند و بعد آن را نفی میکنند. مثلًا میگویند اگر خدا وجود دارد در کجا وجود دارد؟ در چه زمانی وجود دارد؟ اول، یک وجود محدود و محاط در زمان و مکان را در نظر میگیرند و بعد هم انکار میکنند. خدا هیچ وقت چنین وجودی نداشته است و نمیتواند داشته باشد. ما اول باید ببینیم که آن نحو وجودی که میخواهیم در مورد خداوند اثبات کنیم چه نحو وجودی است و چه نحو وجودی نیست، آنوقت بگوییم که موجود هست یا موجود نیست، نه اینکه از اول با قیاس به اشیاء یک نحو وجود خاصی در نظر بگیریم و بعد بگوییم که چون خدا آن نحو خاص از وجود را ندارد پس وجود ندارد. مانند کسی که به شما میگوید اگر خدا وجود دارد چرا او را نمیبینیم؟ به چنین کسی باید گفت که آیا اگر به چشم خودت خدا را مجزا از همه اشیای دیگر ببینی او را قبول میکنی؟ میگوید بله قبول میکنم. شما به او بگویید که من همان وقت است که دیگر خدا را انکار میکنم. چون من خدایی را که به چشم دیده شود قبول ندارم، چون آن خدا دیگر خدا نیست.

برهانی بر وجود زمان

شیخ، اول شبهه آنها را رفع کرده است و بعد برهان سادهای در باب اثبات وجود واقعی زمان آورده است. بحث زمان هم در آینده میآید و ما در اینجا بهطور مفصل نمیتوانیم بحث کنیم و فقط به مناسبت سخن شیخ این برهان را مطرح میکنیم میگوید اگر زمان وجود نداشته باشد باید نقیضش وجود داشته باشد و صدق کند و چون نقیضش محال است صدق کند پس زمان وجود دارد. معنای این سخن چیست؟.

شیخ میگوید زمان عبارت است از مقدار امکان حرکت به یک حد خاصی از سرعت و بُطؤ. حال روی این کلمه خیلی پافشاری نمیکنیم چون بحث زمان بعد میآید. ما از کجا میگوییم زمان وجود دارد؟ ما از راه حرکت، وجود زمان را کشف میکنیم. چطور؟ یک مسافت معین مثل از اینجا (قم) تا اصفهان را در نظر میگیریم.

دو اتومبیل، یکی با سرعت 60 کیلومتر در ساعت و دیگری با سرعت 120 کیلومتر در ساعت از اینجا به اصفهان میروند. نتیجه چه خواهد بود؟ اتومبیلی که با سرعت 120 کیلومتر در ساعت