حاجی در باب زمان به یک آن به نام «آنِ سیال» قائل است، یعنی همانطور که در باب حرکت به حرکت توسطی قائل است که حرکت توسطی حرکت قطعی را در ذهن رسم میکند در باب زمان میگوید در خارج آنِ سیال وجود دارد و آنِ سیال در ذهن زمان را رسم میکند. پس معنای اینکه زمان وجود دارد یعنی منشأ انتزاعش که آنِ سیال است در خارج وجود دارد که این آنِ سیال خود داستانی دارد.

شیخ در بعضی از کلماتش به آنِ سیال قائل است و در بعضی دیگر جداً آن را نفی کرده است. ظاهراً در طبیعیات به آنِ سیال قائل است اما در الهیات با برهان آن را نفی کرده است. عجیب است که مرحوم آخوند هم در بعضی کلماتش آنِ سیال را تأیید کرده است و در بعضی کلمات دیگر خود به شدت آن را رد کرده است. ولی مرحوم آخوند به گونهای به آنِ سیال قائل است که با وجود زمان در خارج منافات ندارد. ما ان شاء اللَّه به بحث زمان و «آن» که برسیم بحث خواهیم کرد که آیا مسئله آنِ سیال میتواند درست باشد یا نه. البته شاید آن معنایی را که مرحوم آخوند میگوید که با وجود خارجی زمان منافات ندارد در آخر همین بحث هم مطرح کنیم [1]، ولی به آن معنا که حاجی میگوید ابداً درست نیست، که در آینده در این باره بحث خواهیم کرد.

این، بحث اولی است که مرحوم آخوند با شیخ میکند که جنبه نقد و ایراد دارد و دیدیم که شیخ گفت حرکت نمیتواند در خارج وجود داشته باشد و آخوند جواب داد که شما در نحوه وجود حرکت اشتباه کردهاید و بعد هم گفت شما چطور قائل به زمان هستید؟.

بحث دومی که مرحوم آخوند با شیخ دارد جنبه احکام دارد که در جلسه بعد مطرح میکنیم. اگر این بحث یک مقدار طول بکشد عیب ندارد برای اینکه اگر در اوایل، مطالب روشن شود بعدها که به مطالب مشکل میرسیم بهطور ساده تری رد میشویم. اما اگر از این مطالب رد بشویم و توضیح کافی ندهیم بعدها به جاهایی میرسیم که به کلی گیج خواهیم شد.