اجزای آن منطبق میشود یعنی اولِ این بر اول آن، وسط این بر وسط آن و آخر این بر آخر آن انطباق مییابند. حرکت و زمان که بر یکدیگر منطبق میشوند به این صورت منطبق میشوند، نه اینکه تمام اجزای حرکت در تمام اجزای زمان وجود دارد. هر جزئی از حرکت در جزئی از زمان وجود دارد. شما در مورد این شیء که در حال حرکت است میگویید آن که وجود پیدا کرده که معدوم است و آن هم که وجود پیدا نکرده که وجود پیدا نکرده است. میگوییم آن که وجود پیدا کرده است الآن معدوم است ولی در ظرف خودش موجود است. ظرفش که «حالا» نیست ظرفش زمان ماضی است. ماضی در حال موجود نیست ولی ماضی در ماضی موجود است. اگر از ما بپرسند دیروز موجود است یا معدوم، میگوییم دیروز در امروز معدوم است ولی آیا دیروز در دیروز هم معدوم است؟ نه، دیروز در دیروز موجود است. حرکتِ دیروز ما در امروز معدوم است ولی حرکت دیروز در دیروز وجود دارد [1].

مثالی از میرداماد

میرداماد مثال خیلی خوبی زده است که حاجی در حواشی خود بر اسفار در بخش الهیات آن را نقل کرده است. میگوید فرض کنید مورچهای روی فرشی که رنگهای مختلف داشته باشد حرکت میکند. این مورچه به اعتبار محدودیت وجودش، الآن که روی رنگ سفید حرکت میکند دنیایش دنیای سفید است. همین قدر که روی رنگ قرمز قرار گیرد برای او دیگر سفید معدوم است و تا زمانی که روی قرمز حرکت میکند دنیای او قرمز است. وقتی روی قسمت مشکی حرکت میکند دیگر برای او نه سفیدی وجود دارد و نه قرمزی. اما موجودی که از بالا نگاه میکند نسبتش به سفید و قرمز و سیاه، واحد است یعنی همه به یک معنا و یک نحو برای او موجود هستند.

همانطور که میرداماد گفته است، برای موجودی که در عالم دهر است امور زمانی مجتمع الوجود هستند ولی خودشان برای خودشان متفرق الوجود هستند:«المتفرقات فی وعاء الزمان مجتمعات فی وعاء الدهر». برای خداوند ماضی و «آن» و مستقبل، دیگر وجود ندارد. آنچه که در حال وجود دارد برای خداوند به علم حضوری وجود دارد و آنچه که در

استاد: چرا باید الآن باشد؟ مگر وجود در اعیان یعنی وجود در الآن؟ آیا الآن در دیروز وجود دارد؟

نه، پس آیا میتوان گفت «الآن» هم معدوم است؟