همان «امکان ذاتی» است که در مقابل «وجوب ذاتی» و «امتناع ذاتی» به کار برده میشود و یک معنا «امکان استعدادی» است که با امکان ذاتی فقط در لفظ شریک هستند و الّا از نظر معنا هیچ شباهتی با یکدیگر ندارند و اساساً دو امر متباین هستند. اطلاق امکان بر ایندو مثل اطلاق لفظ شیر است که آن را، هم بر حیوان درنده اطلاق میکنیم و هم بر مایعی که از پستان حیوان بیرون میآید که فقط در لفظ به یکدیگر شباهت دارند و نه در معنا.

حاجی در منظومه وجوه اختلافی را که میان امکان ذاتی و امکان استعدادی هست ذکر میکند و از آن جمله این است که امکان ذاتی صرفاً یک اعتبار عقلی و ذهنی است یعنی در خارج وجود ندارد؛ امری است انتزاعی که از ماهیات انتزاع میشود، ولی امکان استعدادی امری است که در خارج وجود دارد و بلکه حدوث و فنا دارد.

این یکی از وجوه افتراق است. فرق دوم این است که در امکان ذاتی شدت و ضعف معنا ندارد ولی امکان استعدادی قابل شدت و ضعف است. همچنین در امکان ذاتی قرب و بعد میان ذات ممکن با وجود و فعلیت ممکن معنا ندارد ولی این امر در مورد امکان استعدادی معنا دارد. پس آنجا تصریح دارند که امکان استعدادی غیر از امکان ذاتی است.

این مسئله که امکان استعدادی غیر از امکان ذاتی است، تا آنجا که ما تتبع کردیم مطلبی است که بعدها در میان متأخرین تحقیق شده است. در همه کلمات بوعلی شما کلمهای به نام «امکان استعدادی» پیدا نمیکنید. اصلًا بوعلی لفظ «امکان استعدادی» را تلفظ نکرده است بلکه جوری سخن گفته است که گویی میان امکان استعدادی و امکان ذاتی فرق نمیگذاشته است؛ و به طریق اولی این مطلب در مورد فارابی و ارسطو صادق است. تا آنجا که ما تحقیق کردیم اولین کسی که کلمه «امکان استعدادی» را به کار برده شیخ اشراق بوده است. از زمان شیخ اشراق میان امکان استعدادی و امکان ذاتی تمایز قائل شدهاند و گفتهاند اینها دو چیز است و نباید آنها را با یکدیگر اشتباه کرد. بوعلی با اینکه در اشارات اقسام امکان و بلکه معانی امکان را ذکر میکند نامی از امکان استعدادی نمیبرد.

برهان حکما بر اثبات امکان و ماده

گفتیم برهانی که مرحوم آخوند در اینجا آوردهاند برهانی است که بوعلی بیان کرده است. بوعلی به چه دلیل میگوید هر حادثی مسبوق به امکان قبلی و به مادهای است که حامل