که متحرک است به این دلیل که بالعرض حرکت میکند. این حرف را باید بوعلی و امثال او بزنند که راهی دیگر ندارند. برای مرحوم آخوند که قائل به حرکت جوهری است هر محرک طبیعی، بالذات حرکت میکند پس مقدمه سوم (کل محرک طبیعی فهو متحرک) بنا بر مبنای مرحوم آخوند یک مقدمه تمامی است. بنابراین اصل محرک اول ارسطو را با مبانی خود ارسطو و با مبانی بوعلی نمیشود اثبات کرد؛ آن را فقط با مبانی صدرالمتألهین میشود اثبات کرد چون یکی از اصولش این است که «کل محرک طبیعی فهو متحرک». امثال ارسطو و بوعلی وقتی برای اصل سوم برهان اقامه میکنند به حرکتهای بالعرض متمسک میشوند. از حرکت بالعرض کاری ساخته نیست، حرکت بالذات هم که آنها قائل نیستند [1].

ناتمام بودن ابطال تسلسل از راه تناهی ابعاد

گفتیم اصل چهارمی که اثبات محرک عقلی بر آن متوقف است این است که سلسله متحرکات باید به محرک غیر متحرک منتهی شود. برای اثبات این مطلب از دو راه وارد میشوند. یکی از آن دو، راه تناهی ابعاد است که این آقایان به آن قائل هستند. میگویند هر محرکی اگر محرک طبیعی باشد باید در جسمی باشد. این جسم که حرکت میکند اگر محرکش یک امر جسمانی باشد و خود آن قوه جسمانی هم محرکی داشته باشد که آن محرک هم متحرک باشد باید طبیعی و جسمانی باشد.

پس آن هم باید در جسم دیگری وجود داشته باشد. باز آن هم اگر محرکش متحرک باشد باید در جسم دیگری وجود داشته باشد و همینطور. بنابراین لازم میآید بُعد، غیر متناهی باشد. پس اگر این سلسله به محرک غیر متحرک منتهی نشود باید ابعاد بینهایت وجود داشته باشد و چون عقیده این فلاسفه این است که ابعاد، آخرالامر متناهی است بنابراین متحرکات هم باید متناهی

استاد: این تعبیری بود که ما کردیم. ارسطو نمیگوید محرک اول موجد نفس حرکت است بلکه میگوید موجد طبیعت است که طبیعت مبدأ حرکت است. او خود طبیعت را ساکن میداند. منتها طبیعت را ساکن بالذات میداند و متحرک بالعرض. چون متحرک بالعرض میداند به برهان خدشه وارد میآید. چون یکی از چهار اصل یا مقدمه برهان این بود که هر محرکی که در طبیعت باشد متحرک است. این را از چه راه اثبات کنیم؟ این را [امثال ارسطو] میخواهند از راه حرکت بالعرض اثبات کنند. به این صورت است که اشکال پیش میآید.