عارض میکند. اگر قوهای کتاب را حرکت بدهد حرکتِ عارضی را عارض جسم میکند. مقصود ایشان از محرکی که «لا علی سبیل المباشره» باشد محرکی است که موجد یک ذاتی است که لازمه آن ذات حرکت است، همان که در فصل دوازدهم بحث کردیم و بعد در فصل پانزدهم و نیز در فصل بیستم مفصلتر در این زمینه بحث میشود و چون در آینده بحث میشود ما در اینجا اطاله کلام نمیکنیم [1].

تقسیم چهارم

تقسیم دیگر این است که محرک «إمّا یحرک بأن یتحرک و إمّا یحرک لا بأن یتحرک».

مقصود این است که محرک یا در عین اینکه محرک شیء است خودش هم متحرک است و یا محرک در عین اینکه محرک شیء است خودش متحرک نیست. اینکه یک شیء، محرک شیئی باشد و خودش هم متحرک باشد عجالتاً به توضیح نیاز ندارد. یک مثال آن قوه در دست است که دست را حرکت میدهد و خودش سکون ندارد و همراه دست حرکت میکند.

ولی آیا ما محرکی داریم که متحرک نباشد؟ این دو جور فرض میشود، یعنی دو مصداق دارد، گو اینکه هر دو عملًا در یک مورد میتوانند پیاده شوند. گاهی متحرک غایتی را جستجو میکند و در جستجوی یک غایت و یک کمال است. در اینجا آن کمال نهایی به عنوان یک علت غایی، محرک این شیء است بدون آنکه خود آن، متحرک باشد که تفصیل آن در بحثهای آینده میآید. اگر ما این را قبول کردیم و در جای خود اثبات میشود- که ذات پروردگار به عنوان غایت کل و غایت غایات، محرک عالم است و عالم و جهان که حق را جستجو میکند به سوی او در حرکت است، آنوقت ذات حق تعالی

استاد: در تقسیم اول مقصود این است که فاعل که میخواهد شیء را حرکت بدهد گاهی حرکت را به واسطه یک ابزار به این شیء میدهد. پس بین محرک و متحرک واسطهای در کار است. مقصود از تقسیم دیگر [تقسیم محرک به مباشر و غیر مباشر] این است که این محرک که به این متحرک، حرکت میدهد دو جور است: یک وقت است که ذات متحرک یک چیز است و حرکت چیز دیگری است و محرک حرکتی را به این متحرک عارض میکند و هیچ واسطهای هم ممکن است در کار نباشد. این متحرک در ذات خودش حرکت را فقط قبول میکند. محرک «لا علی سبیل المباشره» آن است که نفس ذات متحرک را ایجاد میکند نه اینکه حرکت را به متحرک موجود عارض میکند. اینها چون در این فصل به عنوان مسائل مقدماتی آمده در اینجا در مورد آن زیاد بحث نمیکنیم.