تقسیمات قوه محرکه

تقسیم اول

تقسیمات قوه محرکه چیست؟ بوعلی در اواخر مباحث حرکت به تفصیل در مورد این تقسیمات بحث کرده ولی در اینجا چنانکه گفتیم خیلی مختصر آمده است.

محرک در یک تقسیم بر دو قسم است: یا بالذات است و یا بالعرض. همچنان که حرکتِ بالذات و حرکت بالعرض داریم قهراً «محرک بالذات» و «محرک بالعرض» هم داریم. مقصود از بالذات و بالعرض آن چیزی است که علاوه بر فلسفه در علم اصول هم زیاد عنوان شده است: بالذات یعنی «بلا واسطة حیثیة تقییدیة» و بالعرض یعنی «بواسطة حیثیة تقییدیة» و به تعبیر دیگر «بواسطة فی العروض».

این مطلب را شاید مکرر در اصول یا در فلسفه شنیده باشید که اگر شیئی (الف) متصف به شیء دیگر (ج) بشود این دو گونه است: یک وقت الف از آن جهت که الف است متصف به جیم است، یعنی آن متصف واقعی بدون هیچ شائبه مجاز خود الف است، مثل اینکه میگوییم عدد چهار زوج است. یک وقت است که موصوف (الف) که به ج متصف میشود به اعتبار این است که این موصوف با یک شیء دیگر که آن ب باشد نوعی اتحاد در وجود دارد و این جیم صفت واقعی ب است، ولی به اعتبار اینکه الف و ب اتحاد وجودی با یکدیگر دارند حکم احد المتحدین را به دیگری سرایت داده و الف را هم به جیم متصف میکنیم [1].

مثلًا ممکن است یک نفر، هم ملکه طبابت داشته باشد و هم ملکه فقاهت. پس در آنِ واحد این شخص هم فقیه است هم طبیب. این شخص از آن حیث که فقیه است استنباط میکند و همین شخص از آن جهت که طبیب است معالجه میکند. آیا اگر ما در اینجا بگوییم:«الفقیه یعالج» درست است؟ بله، درست است چون این شخص هم فقیه است هم طبیب. ولی آیا «بما أنه فقیه یعالج» یا «بما أنه طبیب یعالج»؟ روشن است که «بما أنه طبیب یعالج». پس در اینجا اتصاف فقیه به معالجه «بالعرض» است. معالجه که اولًا و بالذات عارض طبیب بما أنه طبیب میشود، به فقیه هم نسبت داده شده است چون در اینجا فقیه و طبیب یک نفر هستند.