پس، از سه چیزی که گفتیم یعنی خاصیت، صورت و ماده، تنها چیزی که میتوانیم قبول کنیم که در همه اجسام مشترک است خاصیت جسم است که به منزله یک نسبت و یک اضافه است [و بنابراین نمیتواند منشأ حرکات یکسان در همه اشیاء باشد.] اما دلیلی نداریم که آن دو چیزی که رکن مقوم جسم هستند (یعنی ماده و صورت) در همه اجسام، واحد باشد و همه اجسام از نظر ماده و صورت با یکدیگر اشتراک داشته باشند. پس دلیل حکما بیاساس است چون حرف آنها این بود که اگر جسم متحرک لذاته باشد، باید همه اجسام در حرکت مانند یکدیگر باشند چون همه در جسمیت شریکند. فخر رازی میگوید اگر مراد شما از اشتراک در جسمیت اشتراک در لازم جسمیت است ما این را قبول داریم ولی این مدعای شما را اثبات نمیکند. اما اگر مراد شما از اشتراک در جسمیت، اشتراک در صورت جسمیه است دلیلی نداریم که صورت جسمیه در همه اجسام یکی باشد، و اگر مراد شما اشتراک در ماده جسمیت است باز هم دلیلی نداریم که ماده در همه اجسام یکی باشد. پس برهان شما حکما به کلی مخدوش است.

پاسخ اشکال فخر رازی در مورد صورت جسمیه

سخن فخر رازی هنوز ادامه دارد، ولی مرحوم آخوند در همین جا در مقام جواب فخر رازی برآمده و میگوید تشکیک فخر رازی در باب اینکه صورت جسمیه در همه اجسام واحد است تشکیک در یک امر بدیهی و به قول مرحوم حاجی «کالبدیهی» است. بعلاوه در محل خود، برهان هم بر این مطلب اقامه شده است.

مرحوم آخوند به این بیان نگفتهاند ولی من عرض میکنم که جای تشکیک نیست که چیزی در خارج وجود دارد که آن چیز منشأ پیدایش ابعاد است و آن چیز است که مکان و فضا را اشغال کرده است.

تا اینجا را فخر رازی هم قبول دارد. یک وقت کسی مثل بعضی از ایده آلیستهای غربی اصلًا منکر میشود که جسم در خارج وجود دارد. این از بحث ما خارج است. ولی فخر رازی منکر وجود جسم و وجود مکان و فضا در خارج از ذهن که نیست. یک چیزی هست که «فضا را اشغال کرده است» و در حقیقت، آن است که «فضا را تشکیل میدهد». این دو تعبیر بنا بر یک اختلاف نظر در مورد مکان است که آیا فضا و مکان امری است غیر از اجسام، و اجسام در مکان شناورند، که نظریه اشراقیون است، و یا اصلًا مکان از خود جسم تشکیل میشود و وجود مجزایی از اجسام ندارد، که قول امثال بوعلی و