باشند و حال آنکه میبینیم همه اجسام در همه انواع حرکات با یکدیگر شرکت ندارند، بلکه ما به عدد انواع اجسام، انواع حرکات داریم و بلکه به عدد افرادِ اجسام افراد حرکات داریم. پس معلوم میشود آن جسمیت مشترکه مبدأ این حرکات نیست. این هم برهان چهارم.

برهان پنجم

برهان پنجمی اقامه شده است که این برهان همان است که مرحوم آخوند در فصل پیش ذکر کرد و ایشان این برهان را به بیانی که در فصل پیش آمد عطف میکند.

خود مرحوم آخوند بیش از همه روی این برهان تکیه دارد و آن اختلاف جهت قوه و فعل است. در فصل پیش خواندیم که شیء از آن جهت که متحرک است امری بالقوه است، یعنی حرکت در عین اینکه کمال اول است و در عین اینکه فعلیت اولی است،ولی همیشه یک فعلیت ثانی مترقب برایش هست. در عین اینکه حرکت برای شیء نوعی فعلیت است مادامی که در حال حرکت است باز بالقوه چیز دیگر است؛ همینکه این امر بالقوه از بین رفت حرکت هم از بین میرود. این مطلب را «اتحاد قوه و فعل در حرکت» میگویند، یعنی حرکت همیشه فعلیتش ملازم با قوه است و قوهاش ملازم با فعلیت. پس شیء از آن جهت که متحرک است امر بالقوه است و از آن جهت که محرک و موجد حرکت است باید بالفعل باشد یعنی باید آن کمالی را که اعطا میکند بالفعل واجد باشد. به عبارت دیگر شیء از آن جهت که پذیرنده است فقط باید قوه پذیرفتن را داشته باشد و بالفعل آن کمال را فاقد باشد و از آن جهت که دهنده است باید بالفعل آن کمال را واجد باشد. اگر یک شیء، خود به وجود آورنده حرکتِ خود باشد لازم میآید یک شیء نسبت به یک کمال هم فاقد باشد و هم واجد. پس اثبات میشود که همیشه محرک غیر از متحرک است. این است که هر جا که حیثیت قوه غیر از حیثیت فعلیت شد ما نیاز به دو منشأ داریم، چون منشأ قوه باید غیر از منشأ فعلیت باشد و لهذا مرحوم آخوند گفت که به همین دلیل ثابت میشود که جسم مرکب از ماده و صورت است.

برهان ششم

برهان ششم نزدیک به برهان پنجم است. در برهان پنجم گفتیم که شیء از آن جهت که حرکت و بهطور کلی هر اثری را قبول میکند بالقوه است یعنی فاقد فعلیت آن اثر است و