ایرادات سه برهان اول حکما

صرف نظر از ایرادهای فخر رازی، بر این سه برهان میشود ایرادهایی وارد کرد، ایرادهایی بر مبنای علم جدید، ایرادهایی بر مبنای همان علم و فلسفه قدیم، [و ایرادهایی بر مبنای حرکت جوهری.].

برهان اول این بود که اگر شیء «متحرک لذاته» باشد، سکون بر جسم ممتنع است.

این برهان بر اساس مقدماتی است که از طبیعیات قدیم استفاده شده است. در طبیعیات قدیم چنین فرض میشد که هر جسم که ما آن را به صورت متصل واحد میبینیم در واقع هم متصل واحد است؛ یعنی واحد جسم همینهاست که ما میبینیم:

این آبی که میبینیم واحد جسم است، این درخت که در اینجا وجود دارد واحد جسم است. بر مبنای طبیعیات قدیم جای این حرف هست که اجسام گاهی متحرک هستند گاهی ساکن؛ این سنگ گاهی حرکت میکند گاهی هم در یک جا قرار گرفته است. ولی امروز که نظریه ذرات ثابت شده، معلوم شده است که این مجموعههایی که ما جسم مینامیم واحد جسم نیستند، بلکه هرکدام مجموعهای از اجسام هستند.

واحد جسم آن ذرات است که درون این مجموعهها قرار دارد. مجموع که وجود اعتباری دارد، پس بحث را باید روی واحدهای واقعی ببریم که ذرات باشند. حال که واحد جسم اینها هستند کسی ممکن است بگوید که این ذرات «متحرک لذاته» و«ممتنع السکون» هستند چون ذرات اتمی هیچ گونه آرام و قراری ندارند. آنها که آرام و قرار دارند آن مجموعهها هستند. ما این کتاب را جسم مینامیم و میبینیم روی زمین قرار گرفته و ساکن است، ولی این کتاب که واحد جسم نیست، این در حس ما واحد جسم است. در واقع میلیاردها واحد جسم در اینجا متراکم است که اگر این کتاب را با چشم مسلح ببینیم خلأها و ملأهای بسیاری میبینیم. خلأهایش که خلأ است و ملأهایش هم یک سلسله ذراتی هستند که هرگز آرام ندارند؛ از اولی که وجود پیدا کردند تا وقتی که معدوم بشوند هیچ وقت قرار نداشته و نخواهند داشت. استدلال شما این بود که «لو کان الشیء متحرکاً لذاته امتنع سکونه» یعنی یک قیاس استثنایی تشکیل دادید و بعد تالی را رفع کردید و گفتید «لکن التالی باطل»، در حالی که تالی صحیح است. پس قیاس شما درست نیست.

اما برهان دوم این بود که «لو کان الشیء متحرکاً لذاته لوجب اجتماع اجزاء الحرکة» اگر شیء ذاتاً متحرک باشد لازم میآید که اجزاء حرکت مجتمع باشند به حکم اینکه ذات جسم ثابت است و «علة الثابت ثابت و علة المتغیر متغیر». لااقل با مرحوم آخوند این