1. ظلم

یکی از آن عاملها عامل عدل و ظلم است یعنی یک امت آنگاه قابل بقاست که روابط افراد و گروهها با یکدیگر رابطهای بر اساس عدالت و رعایت حقوق واقعی انسانها و گروهها باشد؛ قانونْ قانون عادلانه باشد و قانون عادلانه، عادلانه در میان مردم اجرا بشود. نقطه مقابل عدالت ظلم است. ظلم در منطق قرآن به باد دهنده امتهاست. در این زمینه آیات زیادی در قرآن مجید داریم. چند آیه در سوره مبارکه هود هست، از آیه 100 تا آیه 119، البته به طور متفرق. شاید آنجا از هر جای دیگر این مطلب بیشتر بیان شده و توضیح داده شده باشد. در یکی از همان آیات است: وَ کذلِک اخْذُ رَبِّک اذا اخَذَ الْقُری وَ هِی ظالِمَةٌ و اینچنین خدای متعالِ تو مردم را، قریهها را، اجتماعها را در وقتی که ظالم و ستمگر باشند میگیرد [یعنی] فانی میکند. آیه دیگر میفرماید: وَ ما کانَ رَبُّک لِیهْلِک الْقُری بِظُلْمٍ وَ اهْلُها مُصْلِحونَ چنین نیست، محال است چنین چیزی که پروردگار تو جمعیتهایی را به موجب ظلم هلاک کند. این «به موجب ظلم» یعنی به موجب ظلم من اللَّه؛ یعنی امکان ندارد خدا بخواهد مردمی را بدون تقصیر از بین ببرد و ظالمانه عمل کند. وَ اهْلُها مُصْلِحونَ. اگر مردمی مصلح باشند و قهراً صالح باشند (وقتی مصلح بودند صالح هم هستند)، اگر مردمی صالح و مصلح باشند محال است که خدای تو آنها را هلاک کند، که نتیجهاش این است که خدای تو ظالم باشد، خدا هرگز ظالم نیست. وَ ما کانَ اللَّهُ لِیظْلِمَهُمْ وَ لکنْ کانوا انْفُسَهُمْ یظْلِمونَ خدا به کسی ظلم نمیکند، اینها خودشان هستند که به خودشان ظلم میکنند. بعضی هم مقصود از ظلم را ظلم مردم گرفتهاند و گفتهاند مقصود از ظلم در اینجا شرک است چون شرک ظلم به نفس است، آنوقت معنی آیه این است: خدای متعال هرگز مردم را به موجب ظلم خاص به نفسشان که شرک به خداست (یعنی در