خودش در دنیا جنگ ایجاد میکند و مسئله احقاق حق، یعنی جنگ برای استیفای حقوق از دست رفته، اصلی است که اسلام کاملًا آن را به رسمیت میشناسد. لایحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسّوءِ مِنَ الْقَوْلِ الّا مَنْ ظُلِمَ [1]؛ اما قرآن هرگز تمام تضادها را محدود و منحصر به تضادهای طبقاتی نمیکند یعنی تحلیل تاریخی قرآن از جوامع بشری بر این اساس نیست که هرچه جنگ و کشمکش و تنازع در دنیا بوده ریشه طبقاتی داشته است.

عرض کردم مسئله تضاد را قرآن میپذیرد. بهترین دلیلش این است که میگوید ابتدا که ما خواستیم آدم را بیافرینیم فرشتگان که قسمتی از حقیقت را میدانستند مسئله تضاد و تنازع و خونریزیها را مطرح کردند ولی خدا گفت چیز دیگری هست که شما نمیدانید: انّی اعْلَمُ ما لاتَعْلَمونَ.ریشه جنگها از نظر قرآن

پس اصل تضاد و خونریزی و جنگ افراد بشر با یکدیگر، اصلی است که قرآن آن را پذیرفته است. میگوید: وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْارْضُ [2] اگر نبود اینکه خدا به وسیله بعضی از افراد مردم جلو بعضی از افراد دیگر را میگیرد- یعنی جنگهای دفاعی- زمین تباه شده بود و زمینی نبود، زمین را قسمتی از جنگها نجات داده است. وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یذْکرُ فیهَا

[1]. نساء/ 148.

[2]. بقره/ 251.