تنازع در زندگی اجتماعی بشر

مسئله سوم که مسئله مهمی است این است: چه رازی در کار است که در زندگی اجتماعی بشر، این موجود اشرف مخلوقات، همیشه تضاد، کشمکش، تصادم و تنازع به صورتهای مختلف- یک شکلش جنگ و خونریزی است- وجود داشته است و وجود دارد؟ آیا روزی هست که در هیچ جای دنیا کشمکش و حتی جنگ و خونریزی وجود نداشته باشد؟ نه. در قدیم هر منطقهای فقط از خودش آگاه بود، از منطقه دیگر آگاه نبود، اگر هم آگاه میشد بعد از مدتها بود. مثلًا اگر در مصر جنگی رخ میداد اصلًا مردم ایران اطلاع پیدا نمیکردند. ممکن بود صدها هزار نفر کشته بشوند و اینها تا آخر عمر اطلاع پیدا نکنند. اندلس اسلامی را مسیحیها با آن وضع بسیار فجیع تصرف کردند و آنچنان مسلمین را قتل عام کردند و بر ولیالنعمهای خودشان- چون هرچه داشتند از مسلمین داشتند- جنایت کردند که گوستاو لوبون فرانسوی مسیحی به حسب منطقه (نمیدانم به حسب اعتقاد هم مسیحی بوده یا نه) میگوید چنین جنایتی در دنیا بینظیر است، یعنی جنایت مغول در مشرقزمین نسبت به جنایت مسیحیها در اندلس چیزی نیست؛ و واقعاً هم اینجور است. با یک قساوتی قتلعام کردند که انسان حیرت میکند که آیا بشر هم اینقدر قسیالقلب میشود؟! آنها مسلمان بودند، شرق عالم اسلامی و ایران خود ما هم مسلمان بود.

تقریباً با عهد تیموریها و قبل از صفویه مطابق میشود. اصلًا در تواریخ مشرقزمین اسلامی منعکس نیست که چنین حادثهای رخ داده است. خبردار نشدند، چون وسائل ارتباط نبود. حال