بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صدسالۀ اخیر، ص: 57

حرکتهای اصلاحی شیعی

آنچه تاکنون گفتیم مربوط به جهان تسنن بود. هر چند سید جمال که سلسلهجنبان نظریه اصلاح است خود ایرانی و شیعه است ولی آنچه تاکنون گفتیم، حتی در مورد سید جمال، مربوط به حرکات اصلاحی در جهان تسنن بود. حرکتهای اصلاحی در جهان تشیع، حال و وضع دیگری دارد و با آنچه در جهان تسنن گذشته تفاوت دارد.

در جهان تشیع سخن اصلاح کمتر به میان آمده و طرح اصلاحی کمتر داده شده و در باره اینکه «چه باید کرد؟» کمتر تفکر به عمل آمده است. اما علی رغم همه اینها، در شیعه نهضتهای اصلاحی مخصوصاً نهضتهای ضد استبدادی و ضد استعماری بیشتر و عمیقتر و اساسیتر صورت گرفته است. در تاریخ جهان تسنن جنبشی مانند جنبش ضد استعماری تنباکو به رهبری رهبران دین که منجر به لغو امتیاز انحصار تنباکو در ایران شد و استبداد داخلی و استعمار خارجی هر دو به زانو درآمدند و یا انقلابی مانند انقلاب عراق که علیه قیمومت انگلستان بر کشور اسلامی عراق بود و منجر به استقلال عراق شد و یا قیامی مانند قیام مشروطیت ایران که رژیم سلطنتی استبدادی ایران را مبدل به رژیم مشروطه کرد و یا نهضتی اسلامی به رهبری رهبران دینی مانند آنچه در ایران امروز میگذرد