روحانی و معنوی بشود نه تفسیری مادی. اولین چیزی که بشر را سرگردان کرده است و به موجب آن هیچ فکر و عقیدهای به صورت ایمان واقعی در بشر به وجود نمیآید، ماتریالیسم و مادیگری است، تفسیر جهان است به صورت مادی که جهان هرچه هست مادیات است، جهان کور و کر است، جهان بیشعور است، احمق و ابله است، جهان هدف سرش نمیشود، جهان حق و باطل نمیفهمد، جهان درست و نادرست نمیفهمد، در جهان حق و باطل با یک مقیاس سنجیده میشود، هیچ چیز در دنیا هدف ندارد و ما به عبث آفریده شدهایم. میگوید این فکر است که روح تمدن بشر را ضایع کرده و میکند. اولین چیزی که بشر به آن محتاج و نیازمند است تعبیری روحانی از این جهان است. افَحَسِبْتُمْ انَّما خَلَقْناکمْ عَبَثاً [1]. بیهودگی در کار نیست، جهان را صاحبی باشد خدا نام. جهان به حق برپاست، جهان به عدالت برپاست، نیکی و بدی در آن گم نمیشود، جهان سمیع و بصیر است، لاتَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ [2]، آگاه و عاقل است. ولی تنها این (تعبیری روحانی از جهان) کافی نیست.

2. آزادی روحانی فرد.

این در مقابل مسیحیت است. آزادی فردی یعنی برای فرد شخصیت قائل شدن.

اگر انسان از جهان تعبیری روحانی کند و برای فرد شخصیت قائل نباشد، استعدادها بروز نمیکند.

3. اصولی اساسی و دارای تأثیر جهانی که تکامل اجتماع بشری را بر مبنای روحانی توجیه کند. مقصودش مقررات اساسی اسلامی است. بیش از این من در این دو زمینه از اقبال عبارتخوانی نمیکنم.

آیا اقبال مثل بسیاری از ما، در همین حد متوقف میشود؟ یعنی

[1]. مؤمنون/ 115.

[2]. بقره/ 255.