بنده خدا باشند [1]سخن علی علیه السلام

جمله دیگر درباره آزادی و آزادگی جمله امیرالمؤمنین در نهجالبلاغه در وصیتنامه به امام حسن است که میفرماید: وَ لا تَکنْ عَبْدَ غَیرِک وَ قَدْ جَعَلَک اللَّهُ حُرّاً [2]. پسرم هرگز بنده دیگری مباش که خدا تو را آزاد آفریده.

پس ارزشهای لیبرالیستی [3]شامل بودن این نهضت

نه تنها معنویت اسلامی رنگ اسلامی داشت، در اکثریت توده این مردم همه چیز رنگ اسلامی به خود گرفت و به همین دلیل بود که این نهضت یک نهضت شامل شد.

در شامل بودن این نهضت خیال نمیکنم کسی بتواند تردید کند. نهضت مشروطیت یک نهضت شهری بود نه روستایی ولی این نهضت هم شهری بود هم روستایی؛ شهری و روستایی مشترکا شرکت داشتند. دیگر ما آنچه را که به چشم خودمان دیدهایم که نمیتوانیم تخطئه کنیم. محروم و ثروتمند هر دو شرکت داشتند. این طور نبود که بازاری در مقابل غیر بازاری ایستاده باشد. اگر کارگر صنعت نفت اعتصاب کرده بود بازاری هم اعتصاب کرده بود و این اسلامی بودن این نهضت بود که همه را در یک مسیر و در یک صف قرار داد بدون این که بخواهم بگویم سهم همه علیالسویه است؛ هرگز سهم همه نمیتواند علیالسویه باشد ولی اسلامی بودن این نهضت همه را در یک حرکت هماهنگ قرار داد.

[1]. این داستان را در داستان راستان آوردهام: ج 2، ص 151 تحت عنوان «در بارگاه رستم».

[2]. نهجالبلاغه، نامه 31.

[3]. [یعنی ارزشهای مبتنی بر آزادیخواهی و آزادگی، نه ارزشهای مبتنی بر مکتب لیبرالیسم.]