قیافه و دبدبه و پس رو و پیش رو که نگاه کرد فهمید این آقا وزیر است. گفت: «در عالم همت، نان از شغل خسیس خوردن به که بار منت رئیس بردن.» [1] این شغل من از شغل تو که وقتی میروی پیش پادشاه تا حد رکوع باید خم شوی خیلی شریفتر و بهتر است، من این را بر آن کار تو صد درجه ترجیح میدهم. نوشتهاند بوعلی از خجالت عرق کرد و با شتاب رفت.

این یک واقعیت است. این حرف حرف یک انسان است، یعنی این فطرت یک انسان است که جواب میدهد، میگوید کنّاسی بر خم شدن در جلو یک پادشاه، یک جبّار یا انسانی مثل خودت که در مقابل او دست به سینه بایستی- ولو این که هر مقدار هم حقوق و امکانات داشته باشی- ترجیح دارد. حیوان این حرفها سرش نمیشود، حیوان میخواهد شکمش سیر باشد از هر راهی که شد. ولی یک انسان آزادگی را بر هر چیز دیگری ترجیح میدهد.

بنابراین بسیار طبیعی است که ملتی عامل اصلی حرکتش عامل سیاسی باشد نه عامل اقتصادی، و حرکتش آزادیخواهانه باشد. قطعا انقلاب فرانسه چنین ماهیتی داشته. بعد از آن که فیلسوفانی امثال روسو آن همه از آزادی و آزادیخواهی و از حیثیت انسانی و شرافت انسانی و از حریت و ارزشهای حریت تبلیغ کردند، این حس را در مردم بیدار کردند به طوری که مردم برای آزادی قیام کردند. ما اغلب، این مسائل را با هم مخلوط میکنیم.

انقلابهای ایدئولوژیک و به اصطلاح جنگ عقاید (نه جنگ اقتصاد در مظهر عقاید) نیز قدر مسلّم در جنگهای مذهبی وجود داشته، قرآن هم به این نکته تکیه میکند و نکته ظریفی در آیهای در سوره آلعمران است که جنگ مسلمانها با کفار قریش را به عنوان جنگ عقیده مینامد ولی جنگ کفار را جنگ عقیده نمینامد.

میفرماید: قَدْ کانَ لَکمْ ایةٌ فی فِئَتَینِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ اخْری کافِرَةٌ [2]. در برخوردی که میان دو گروه با یکدیگر رخ داد (مقصود جنگ بدر است) آیه و نشانه و درس است، گروهی که در راه خدا و برای خدا یعنی برای ایمان و عقیدهشان میجنگیدند، و اما آن دیگری را نمیگوید «برای ایمانشان» چون جنگ آن دیگری

[1]. نامه دانشوران، ج 1، ص 113 (چاپ دوم).

[2]. آلعمران/ 13.