نزده است و نمیزند و از این نظر یک مسیر تکاملی را طی میکند. آنوقت بحث این است که انسان از نظر معنوی و روحی و در واقع از نظر انسانی [تغییر نوعیت میدهد یا خیر؟] این که انسان فرضا در یک میلیون سال پیش، از نظر اندام به شکلی موجود شده و تغییر نکرده است، آن در حقیقت حیوانیت انسان است ولی از نظر آنچه که ما انسان را به [سبب] آن انسان میگوییم آیا انسان، لااقل در مراحل تاریخی، در این دورههای نزدیک، از وقتی که انسان به صورت یک موجود متمدن یا نیمه متمدن درآمده است و از وقتی که دورههای اجتماعی مختلف و متفاوتی را طی کرده و میکند تبدل انواع پیدا میکند؟ آیا انسان در هر دورهای غیر از انسان در دوره دیگر است، تبدیل به نوع دیگر میشود؟ و قهرا اگر تبدیل به نوع دیگر بشود همه قوانین حاکم بر آن الّا بعضی از قوانینی که مثلا با حیوان مشترک است عوض میشود؛ مثل آبی میشود که تبدیل به بخار میشود که تا آب بود قوانین مایعات بر آن حاکم بود، وقتی که بخار شد دیگر قوانین مایعات بر آن حاکم نیست قوانین گازها بر آن حاکم است؟ و یا این طور نیست، انسان نوعیتش تغییر نکرده، چه از ماقبل فجر تاریخ و چه از دوره تاریخ تا عصر امروز. این طور نیست که انسانِ عصر بردگی از نظر روحی، معنوی، اجتماعی، فرهنگی یک نوع انسان است و انسان عصر ما نوع دیگری است.

از این نظر- که نمیخواهم این مطلب را زیاد بشکافم- نظریه درست و صحیح همین است که انسان با حفظ نوعیتش در یک مسیر تکاملی گام بر میدارد نه این که نوعیتش تغییر میکند، و چون نوعیت انسان تغییر نمیکند، یک سلسله اصول ثابت که مربوط به انسان و کمال انسان است- و همان طور که در گفت و گوی پیشین عرض کردم مدار انسانیت را مشخص میکند- بر زندگی انسان حاکم است ولی به دلیل این که انسان در یک مدار حرکت میکند و نه این که در یک منزل توقف میکند ناچار احکام منازلش تغییر میکند، در هر منزلی یک جور باید زندگی کند. اسلام از نظر وضع قوانین، خصوصیات و جهاتی دارد که در متن تشریع الهی اسلام منظور شده است که قوانین آن به گونهای تشریع شده است که «منزلی» وضع نشده، مداری وضع شده است. در عین این که برای منازل هم فکر کرده است ولی به این شکل نیست که بشر را در یک منزل متوقف کند. مسئله اصول ثابت اسلام و قوانین متغیراسلام که برای نیازهای ثابت اصول ثابتی وضع شده و برای نیازهای متغیر