ابوالعلای معرّی معروف در جلسهای که با سید مرتضی علمالهدی برای اولینبار ملاقات کرد و شخصیت و عظمت او را دید، بعد که از او سؤال کردند چه دیدی و کجا بودی و چگونه آدمی دیدی؟ شعر معروفی دارد، میگوید:

اگر بیایی آنجا ببینی، تمام مردم را در یک فرد و تمام دهر و روزگار و ساعات را در یک لحظه و تمام زمین را در یک خانه منحصر میبینی.

نهضتهای قرن اخیر

ما اگر بخواهیم هدفهای این نهضت را تشریح کنیم، آنهم در یک جلسه، بهتر این است که یک مقایسه اجمالی بکنیم میان هدفهای این نهضت و هدفهایی که بعضی مصلحان اسلامی مثل سید جمالالدین اسدآبادی به صورت فردی در قیامهای اصلاحی خود داشتهاند و نیز هدفهای نهضتهای صدساله اخیر که یا به رهبری روحانیت و یا با شرکت و تأیید روحانیت صورت گرفته است و هر کدام هدفی داشته است، مثل جنبش تنباکو که یک نهضت ضد استعماری، آنهم ضد استعمار اقتصادی بود و یا نهضت استقلال عراق که آن هم مانند نهضت تنباکو به رهبری روحانیت صورت گرفت. بعد از جنگ بینالملل اول و متلاشی شدن حکومت عثمانی، انگلیسها عراق را احتلال و اشغال کردند، روحانیت شیعه در آنجا قیام کرد، آیتاللَّه میرزای شیرازی کوچک [1] فرمان جهاد داد، مسلمانان کشتههای زیادی دادند تا بالاخره استقلال عراق را به دست آوردند. آن نهضت هم یک مبارزه ضد

[1]. جنبش تنباکو را میرزای شیرازی بزرگ و جنبش عراق را میرزای شیرازی کوچک اداره و رهبریکردند.