انقلاب رهبر برای خودش انتخاب کرد نه این که افراد رهبر را انتخاب کردند. این سؤال در وقتی درست است که افراد و گروهها مینشستند رأی میدادند و یک رهبر انتخاب میکردند، بعد جای این حرف بود که آیا بهتر این بود که چند نفر رهبر باشند (مثلا مراجع دیگر هم در رهبری شریک باشند) یا یک نفر. ولی اصلا خود انقلاب و جریانْ رهبر را انتخاب کرد، یعنی انتخابْ طبیعی بود (مثل «انتخاب طبیعی» که در علوم طبیعی میگویند) و به صورت یک انتخاب طبیعی رهبر انتخاب شد. دیگر جای این حرفها نیست، یعنی کسانی که در سطح رهبری قرار نگرفتند خود به خود جریان انقلاب آنها را پشت سر گذاشت نه این که افرادی با رأی دادنْ آنها را عقب زدند.

سؤال: مراتب اشتراک و احتمالا اختلاف عرفان و اسلام چیست؟

پاسخ: از بحث ما خارج است و بهتر این است که درباره این موضوع بحث نکنیم و بحث دامنهداری است. در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران بحثی را به خدمات علمی و فرهنگی ایرانیان اختصاص دادیم و یک بحثش اختصاص به عرفان و تصوف دارد؛ در ابتدای آن تا اندازهای درباره این موضوع بحث شده است.

سؤال: آیا تناقضی بین مذهب و سوسیالیسم وجود ندارد و میتوان بین این دو توازن و ارتباطی برقرار نمود؟ (از فرمایشات آقای عزالدین حسینی [1]).

پاسخ: نمیدانم این سؤال از کردستان آمده یا از همین جا (خنده استاد)؟ این را هم اجازه بدهید یک وقت دیگر بحث کنیم. از خود سوسیالیسم تعبیرها و تعریفهای مختلفی شده است. اگر ما سوسیالیسم را این طور تعریف کنیم: «یک مسلک اجتماعی که برای اجتماع نوعی اولویت نسبت به فرد قائل است» خود اسلام طرفدار نوعی سوسیالیسم است.

[1]. [از رهبران مذهبی کردستان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی.]