تلقین میکنیم. اما وقتی السلام علیکم و رحمة اللَّه و برکاته گفتیم میبینیم این جسم ما، یعنی زبان ما، اعضا و جوارح ما، مشغول درس دادن به دل ما بوده است و شاگرد کلاس، این دل بوده است اما متأسفانه در اینجا وضع به گونهای بوده که ما درس را دادهایم، شاگرد، اول کلاس گفته حاضر و فرار کرده است و ما درس را دادهایم و هدر درس دادهایم.

به ما گفتهاند حضور قلب، دل تو در نماز حاضر باشد و غایب نباشد. در این زمینه هم باز مطالب زیادی است؛ روایتی هست از علی بن موسی الرضا علیه السلام، حدیثی هست از رسول اکرم صلی الله علیه و آله، و از علما کسی که بهتر از همه این مطلب را بیان کرده شیخ الرئیس بوعلی سیناست. در باب عبادت عارف میگوید: «و العبادة عند العارف ریاضةٌ ما لهممه و قواه المتخیلة و المتوهمة لیجرّها بالتعوید عن جناب الغرور الی جناب القدس» [1]تعبیر پیغمبر اکرم از «دل»

تعبیری دارد پیغمبر اکرم راجع به دل، اینجور دلهایی که ما داریم، این دلهایی که از اختیار ما بیرون است. بسیار تعبیر عجیبی است! پیغمبر اکرم مثلی ذکر میکند، میفرماید:انَّما مَثَلُ هذَا الْقَلْبِ کمَثَلِ ریشَةٍ فی فَلاةٍ مُعَلَّقَةٍ عَلی شَجَرَةٍ تُقَلِّبُهَا الرِّیحُ ظَهْراً لِبَطْنٍ مثَل دل انسانها، انسانهایی که دلشان تربیت نشده است و هنوز با عبادت تمرین پیدا نکردهاند، مثَل یک پر- مثلًا پر مرغ- است. شما اگر یک پر را در صحرا و بیابان به یک شاخه درخت آویزان کنید، بعد نگاه کنید ببینید این پر کی به یک حالت میایستد، میبینید دائماً از این رو به آن رو میشود. یک نسیم بسیار کوچک هم بوزد که شما احساس نسیم هم نمیکنید، میبینید این پر روی این شاخه دارد حرکت میکند. میگوید مثل قلب بنی آدم (که در اینجا منظور قوه خیال است)، مثل

[1] الاشارات والتنبیهات، جلد سوم، نمط نهم (مقامات العارفین).