هرکس چیزی گفت، فایده نبخشید. روزی در این زمینه صحبت میکردند.

ژنده پوشی که دم در نشسته بود گفت: دوای این درد نزد من است. پرسیدند:

چیست؟ گفت: «عَزْمَةٌ مِنْ عَزَماتِ الْمُلوک» یک تصمیم شاهانه. به رگ غیرت مأمون برخورد، گفت: راست میگوید، و همان شد.

انسان نباید اینقدر اسیر عادات باشد. متأسفانه باید عرض کنم که عادات اجتماعی، بیشتر در میان خانمها رایج است تا آقایان. مثلًا رسم چنین است که در روز سوم و هفتم و چهلم میت، چنین و چنان کنند یا در عروسی رسم این است که روی سر عروس قند بسایند و امثال اینها. میگویند: رسم است، چه میشود کرد؟

مگر میشود آن را زیر پا گذاشت؟! حال چه فلسفهای دارد و چرا؟ جواب میدهند:

رسم است دیگر، رسم را که نمیشود انجام نداد. این یعنی زبونی، حقارت و بیچارگی. انسان نباید اینقدر اسیر عرفها باشد. آدم باید تابع منطق باشد. البته مثل امروزیها هم نباید بیجهت سنت شکن بود و گفت: من با هرچه سنت است مخالفم! خیر، من با هرچه که سنت است مخالف نیستم؛ با هر چیزی که منطق دارد موافق و با هرچه که منطق ندارد مخالفم. آن هم از آن طرف افتادن است.

بنابراین اسلام هجرت را در زندگی انسانها یک اصل میداند. معنایش چیست؟

احیا و پرورش شخصیت انسان، مبارزه با یکی از اساسی ترین عوامل زبونی و اسارت انسان: ای انسان! اسیر محیطی که در آن متولد شدهای نباش، اسیر خشت و گل نباش [1]. انسان باید برای خود این مقدار آزادی و حریت و استقلال

[1] امام صادق علیه السلام روزی وارد منزل یکی از اصحاب خود شد. آن شخص در خانه حقیر و کوچکی که موجب رنج زن و بچهاش بود زندگی میکرد. امام میدانست که او مرد متمکنی است. در دستور اسلام است که«مِنْ سَعادَةِ الْانْسانِ سَعَةُ دارِهِ» جزء سعادتهای انسان این است که خانهاش وسیع باشد. اگر کسی چنین امکانی برایش هست که خانهاش وسیع باشد و این کار را نکند، بر زن و فرزند خود ظلم کرده است. امام صادق علیه السلام میدانست که او امکان دارد و با این حال در خانه تنگ و کوچک و محقری زندگی میکند. فرمود: تو چرا اینجا زندگی میکنی؟ تو که میتوانی خانهات را به خاطر اهل خود، زن و فرزند خود توسعه بدهی. گفت: یابن رسول اللَّه! این خانه پدری من است، من در اینجا متولد شدهام، پدر و پدر بزرگم هم در اینجا متولد شده و زندگی کردهاند، نمیخواهم از خانه پدریام بیرون بروم! امام صادق با کمال صراحت فرمود: گیرم پدر و پدر بزرگ تو هیچ کدام شعور نداشتند، تو میخواهی جریمه بیشعوری پدر و مادرت را متحمّل شوی؟ زن و بچه چه تقصیری دارند؟! از اینجا برو. اینکه من اینجا متولد شدهام، به اینجا خو گرفتهام، پدر و پدر بزرگم اینجا به دنیا آمدهاند، همه حرف مفت است.