اسم الکتاب : تبيين براهين اثبات خدا المؤلف : جوادی آملی، عبدالله الجزء : 1 صفحة : 84
آشکار . صدق اين دسته از قضايا با ترتيب و چينشي خاص ، به
قضاياي بديهي و در نهايت به قضاياي اوّلي ختم مي شود ، چنان که قضاياي
بديهي غير اوّلي نيز در صورتي که از علت و سبب صدق آن ها سؤال شود ، به
قضاياي اوّلي بازگشت مي نمايند . بازگشت و ارجاع قضاياي غير اوّلي به
اوّليات به دو عنصر صوري و مادّي نيازمند است .
بداهت و اوّلي بودن شکل اوّل
عنصر صوري ، ناظر به ترتيب و چينشي است که مسير حرکت نظري به
بديهي و اوّلي و عکس آن را ترسيم مي نمايد و عنصر مادّي همان قضاياي
نخستيني است که به عنوان قضيه اوّلي شناخته مي شوند .
صورت استدلال همان هيأت تأليف و ترکيب قضايا ، و ماده استدلال قضايايي است که به عنوان مقدّمات در استدلال به کار گرفته مي شوند .
صورت استدلال از سه حال خارج نيست ، زيرا بين مطلوب که مجهول است و
مقدمات که معلوم اند ، بايد رابطه اي باشد و بدون آن پي بردن از معلوم به
مجهول محال است .
رابطه از سه قسم خارج نيست ، چون نتيجه اي که از استدلال گرفته مي
شود ، يعني مطلوب ، يا امري جزئي است که در ذيل مقدمه اي کلي قرار دارد ؛
در اين حال استدلال از کلي به جزئي بوده و قياس نام دارد ، يا آنکه مطلوب
مشتمل بر موضوعي کلي است که از مقدمات و موضوعات جزئي به دست مي آيد و در
اين حال که استدلال از جزئي به کلي است ، استقرا ناميده مي شود . گاه نيز
موضوع قضاياي که در مقدمات مأخوذ هستند و موضوع مطلوب ، اموري جزئي هستند ؛
ليکن جامع مشترکي براي آنها وجود دارد ، در اين فرض استدلال را تمثيل مي
نامند .
اسم الکتاب : تبيين براهين اثبات خدا المؤلف : جوادی آملی، عبدالله الجزء : 1 صفحة : 84