آن چه حکيم ، فقيه ، اصولي نامور ، شيخ مشايخ ما حاج شيخ محمد حسين غروي اصفهاني رحمه الله ( 1296 - 1361 هـ ق ) درتحفة الحکيم فرموده اند - که از بررسي معناي واجب و محور قرار دادن وجوب وجود ، به تحقق عيني آن استدلال کرده اند - ناتمام است و سرّ اساسي ناتمام بودن اين گونه استدلال ها ، خواه محور استدلال وجود من حيث هو وجود باشد و خواه مدار برهان وجوب واجب من حيث هو وجوب باشد ، همان خلط حمل اوّلي ذاتي و شايع صناعي است ، و چون رساله جداگانه اي در نقد بيان مرحوم کمپاني تدوين شده است ، از تکرار آن در اين مقدمه پرهيز مي شود .

هفتم . برهان اخلاقي و سودمندي

برهان اخلاقي يا سودمند يا تعبيرهاي مشابه آن ، هنگامي واجد نصاب اعتبار فلسفي است که از خلعت ظنّي موعظت و اندرز خلع شود و جامعه استوار و متقن يقين برهاني در بر کند . در اين جا توان آن را دارد که گذشته از وجود واجب ، اتصاف وي را به وصف خالق بودن و نيز به صفت ربّ و مدبّر بودن ، و همچنين به وصف حَسِيب و بازخواست کننده بودن و بالاخره اتّسام او به سِمَت همه جانبه تدبير دنيا و آخرت ثابت نمايد ؛ ليکن چنين دليلي يا بايد به برهان فطرت برگردد که بعداً مورد بحث واقع مي شود يا به برهان نبوّت عام رجوع شود که آن بعد از اثبات واجب و بسياري از اوصاف کمالي اوست ، و يا به يکي از براهين گذشته ، مانند برهان امکان ، حدوث ، حرکت و ... باز گردد که در اين حال حکم همان ها را خواهد داشت و جز مثال جديد ، ثمر تازه اي به همراه ندارد ، و اگر برهان اخلاقي به يکي از تحليل هاي ياد شده برنگشت ، هرگز سودمند بودن چيزي دليل بر وجود داشتن آن يا تحقق مبدأ آن