نيستند و ربط آنان نيز اشراقي و يک جانبه است و حضور ربط بدون حضور مربوطٌ اليه در خارج مستحيل است ، لذا چنين انسان شاهدي عين ذات خدا را با اندازه سعه شهودي و فُسحت وجودي و وسعت بسط اشراقي خويش مشاهده مي کند ؛ گرچه مقدار نامشهود غير متناهي است .

شهود ذات واجب در مدار علم حضوري طوري است که اگر به فرض محال ، ذات ديگري ، بسيط الحقيقه جدايي و الله ديگري جاي آنچه موجود است ، قرار بگيرد ، تمام وضع شاهد و شهود و مشهود دگرگون خواهد شد ، زيرا تشخّص به وجود رابط است و با دگرگون شدن مربوطٌ اليه تشخص رابط نيز متحول مي شود . بر خلاف علم حصولي و برهان عقلي که در فرض مزبور ، کم ترين دگرگوني در عالم و علم و معلوم ذهني پديد نمي آيد ؛ يعني حکيم و متکلم چيزي را در ذهن دارند که بر غير واجب کنوني هم قابل انطباق است ؛ ليکن عارف و وليّ چيزي را مشاهده مي نمايند که همان واجب است و لاغير و بر غير او منطبق نخواهد شد ( حتى به فرض محال اگر او شريک و مماثل مي داشت ) .

از اين رو شاهدان مجرّد که از کسوت منطق و جامه حکمت و لباس کلام تجرد يافته و به بارگاه معرفت و ولايت بار يافته و از مفهوم ذهني و علم حصولي رهيده و به مشهود عيني رسيده ، همان را که هست مي يابند و مي خواهند و چون مماثل او مستحيل است ، شهود و طلب آن ها هم شريک و شبيه و مماثل ندارد ، « لا شريک للشهود ، کما لا شريک للمشهود » ، و از اين رهگذر مي توان به راز اصرار دين در قرآن و حديث به شهود ، رؤيت ، لقاء ، فطرت و مانند آن پي برد .

پنجم . تحليل مسئله علّيّت

برهان عليّت و معلوليت را نمي توان دليل جداگانه اي براي اثبات واجب دانست