تعريف فاعل مختار از ديدگاه متکلمان اين است که بين فاعل مختار و فعل او فاصله زماني است ؛ حال آنکه بين فاعل موجَب و فعل آن فاصله اي نيست ؛ مانند سوزندگي و آتش . فاعل مختار از ديدگاه آنها کسي است که فعل او سابقه عدم داشته و فاعل پس از بررسي جوانب مطلب ، طرف وجود را ترجيح دهد ؛ حال آنکه فاعل مختار از ديدگاه فيلسوفان و متکلماني که از انديشه فلسفي بهره مي برند ، کسي است که اگر بخواهد ، فعل را انجام داده و اگر نخواهد ، انجام ندهد ؛ « ان شاء فعل و ان لم يشأ لم يفعل » . بر اين مبنا ، اگر فاعلي به علم و حکمت ازلي خود ، همواره صدور فعلي را خواسته باشد يا آنکه صدور ابدي و هميشگي آن را اراده نمايد ، اين خواسته و مشيت هرگز با اراده و اختيار او تنافي نداشته و موجبيّت آن را به دنبال نمي آورد .

قدمت فيض نيز بر خلاف پندار متکلمان ، غنا و بي نيازي فعل از فاعل را به دنبال نمي آورد ، چنان که دوام و ابديت آن در معاد نيز که مورد اتفاق اهل ديانت است ، منافي با نياز آن به فاعل نيست ، زيرا اصلاً حدوث ، علت حاجت معلول و فعل به فاعل و علت نيست .

چون حدوث وصف وجود و رتبه آن در تحليل عقلي پس از وجود است ، چنان که از لحاظ تحليلي ، وجود بعد از ايجاد ، و ايجاد متأخر از ايجاب ، و ايجاب پس از حاجت است ؛ به اين ترتيب ، اگر حدوث علت حاجت و احتياج باشد ، به چند مرتبه مقدّم بر خود بايد وجود داشته باشد و اين امر که دور مضمر است ، گرچه به آشکاريِ دور صريح نيست ؛ ليکن فساد آن از دور صريح بيشتر است . گذشته از آنکه اگر حدوث علت حاجت باشد ، چون در حالت بقا حدوث نيست ، پس علت حاجت وجود ندارد ، در نتيجه نبايد چيزي که حادث شده است ، در حالت بقا محتاج به علت باشد .