معدوم مي گردد .

در برهان امکان و وجوب نيز از ذاتي بودن واقعيت هستي براي مفهوم واجب الوجود استفاده نشده است ، چنان که اگر واقعيت هستي براي مفهوم واجب ضروري بود ، ادراک واجب با تصديق واقعيت و هستي آن همراه بوده و راهي براي انکار وجود واجب در خارج باقي نمي ماند و نيازي براي اقامه برهان بر آن هم نبود .

برهاني که از اين طريق در پي اثبات واجب است ، برخي تقريرهاي برهان صديقين يا برهان وجودي آنسلم است که از اين پس ذکر خواهد شد و در صورتي که برهان بر اين شيوه اقامه شود که از صرف مفهوم وجوب وجود ، به تحقق خارجي آن پي برده شود ، البته خالي از اشکال نيست .

برهان امکان و وجوب از نيازي که ممکن الوجود براي تحقق خارجي به غير خود دارد ، استفاده مي کند و بر اين اساس ، در فرضي که ممکن الوجود در خارج محقق باشد ، اين نياز نيز تحقق خارجي داشته ، در نتيجه ، آن غيري که اين نياز را بر طرف مي کند ، مصداق عيني دارد ، بنابر اين ، گر چه مي توان مفهوم واجب را با صرف نظر از مصداق آن ، حتى در صورتي که مستلزم فرض عدم جهان باشد ، تصور نمود ؛ ليکن در ظرف تحقق و واقعيت خارجي و در حالي که اذعان به واقعيت در معرض ادراک حضوري و مورد اذعان دانش حصولي است ، راهي براي انکار واجب نيست ، زيرا اگر واقعيت مشهود به دليل برخورداري از برخي خصوصيات که منافي با اوصاف واجب است ، واجب نباشد ، به شهادت منفصله اي که از ضرورت وجود يا عدم ضرورت وجود براي موجودات خبر مي دهد ، آن واقعيت مشهود ، حتماً ممکن خواهد بود و تحقق ممکن بدون تحقق واجب تعالى مستلزم تناقض است .

نقد اشکالي معرفتي

اشکال ديگري که بر برهان امکان و وجوب وارد شده ، اشکالي فلسفي نيست ، بلکه