تحقير دانش حصولي و تعطيل علوم عقلي

نکته اي که نبايد از نظر دور داشت اين است که تحقير دانش حصولي و علوم عقلي در نزد اهل عرفان و کساني که به مشاهده و عيان ، شاهد مبدأ و معاد انسان هستند ، غير از تعطيل حس گرايان جهان معاصر و متکلمان غربي نسبت به معرفت عقلي است ، زيرا فتواي عرفان ناب اين است که عقل لازم است ؛ ليکن کافي نيست .

دانش حصولي و معرفت عقلي در مراحل نخست ، ميزان اصلاح دين و ايمان است ، چنان که « الدين لا يصلحه إلاّ العقل » ؛ دين را جز عقل به اصلاح نمي آورد ، در مراحل بعدي ، يعني پس از ايمان و عمل صالح ، به معرفت شهودي و حضوري تبديل مي شود و در مرتبه شهود ، آن چه پيش از اين ، تنها از طريق مفهوم دريافت مي شد ، اينک بدون واسطه در معرض ادراک شهودي قرار مي گيرد و اين مرتبه از ادراک که جداي از ايمان نيست ، داراي خصوصيات و لوازمي است که گرچه با معرفت عقلي مخالف نيست ؛ ليکن در افق فهم و يافت عقل نيز نيست و اين حقيقتي است که عقل خود بر آن اذعان داشته و گواهي مي دهد ، چنان که اصل معرفت حضوري و شهودي يا علوّ و برتري ذات باري از مفاهيم عالمان و شهود واصلان ، از جمله حقايقي هستند که به برهان عقلي اثبات مي شوند ، پس اگر غايت فضائل انساني عقل است : « غاية الفضائل العقل »[2]، غايت و نهايت عقل آشنايي با حقايق فرا عقلي و آگاهي به محدوده دانش عقلي و نه تعطيل آن است : « غاية العقل الاعتراف بالجهل » .[3]