چنانكه تفاوت بين افراد انسان در نفس انسان نيست بلكه به حسب ظهور خواص انسانيت در افراد انسان است پس اگر تفاوت يعنى تفاوت ظهورى , مخرج وجود از عين حقيقت افرادش باشد بايد تفاوت افراد انسان به حسب ظهور مذكور مخرج انسانيت از عين حقيقت افرادش باشد و حال اين كه تفاوتى كه بين افراد انسانيت است مانند آن در افراد موجودات ديگر ممكن نيست

لذا بعضى از آنها به حسب مرتبه اعلى و به حسب مقام اشرف از ملائكه است , و بعضى از آنها به رتبت اسفل و به حال اخس از حيوانست كما قال الله تعالى : اولئك كالانعام بل هم اضل , و قال : لقد خلقنا الانسان فى احسن تقويم ثم رددناه اسفل سافلين , و به همين جهت است كه يقول الكافر يا ليتنى كنت ترابا

اين قدر در رد قول به تشكيك در حقيقت وجود براى اهل استبصار كافى است و كسى كه خداوند چشم بصيرت او را منور گردانيد و آنچه را كه گفته شد فهميد و در آن امعان نظر كرد از رفع شبهه هاى وهميه و معارضات باطله عاجز نيست , والله المستعان و عليه التكلان

تميز تشكيك عارف و حكيم

تبصره : تشكيك در صحف كريمه مشايخ عرفان نيز معنون است و لكن با اصطلاح حكيم مشائى بلكه با تشكيك به نظر صاحب اسفار , فقط اشتراك لفظى دارد زيرا تشكيك در مرآى فؤاد عارف و مشهد شهود او به معنى سعه و ضيق مجالى و مظاهر حقيقت واحده است , يعنى تشكيك در ظهوراتست نه در حقيقت وجود و به نظر صاحب اسفار تشكيك به معنى اختلاف مراتب به شدت و ضعف و كمال و نقص و تقدم و تاخر و اوليت و ثانويت و اولويت و عدم آن در وجود است

خلاصه اين كه به راى مشاء , تشكيك در حقائق متباينه موجودات است و به نظر صاحب اسفار در حقيقت وحده ذات مراتب و در مشهد عارف در حقيقت واحده شخصيه