[1] subjective states.

[2] reason.

[3] Otto, Das Gefuhl des Uberweltlichen, p. 327, Quoted in: Almond, Rudolf Otto, pp. 83-84.

[4] وين پراودفوت، تجربه دينى، ص 25.

[5] اين كه انسان جدا از عقل نظرى و عملى، راهى به سوى شناخت خداوند دارد، امرى پذيرفتنى است و بسيارى از انديشمندان مسلمان با استناد به مبانى عقلى و نقلى، بدان اذعان كرده‌اند. در واقع، اين بحث به مسأله خداشناسى فطرى پيوند مى‌خورد كه بحثى بسيار عميق و پرثمر است. در اين‌جا فقط به اين نكته اشاره مى‌كنم كه قرآن كريم مى‌فرمايد: ﴿وَمابِكُم مِن نِعْمَةٍ فَمِن اللّهِ ثُمَ إِذا مَسَّكُم الضُرّ فَإِلَيه تجئرون﴾؛ و هر نعمتى داريد از خداست، پس چون آسيبى به‌شمارسد، به سوى او روى مى‌آوريد و مى‌ناليد. (نحل، آيه‌53).

علامه طباطبائى در تفسير اين آيه مى‌نويسد:

«اين واقعيت كه در هنگام شدايد و در حالى كه همه اسباب ظاهرى قطع شده‌اند، در نهاد آدمى چيزى به نام رجا و اميد هست، خود دليل بر اين است كه انسان در عالم هستى، فوق اين اسباب قطع شده، سببى را مى‌بيند كه حوادث بزرگ نمى‌تواند آن را قطع كند و آدمى به هيچ وجه از آن بريده نيست و سببى است كه زوال و فنا و سهو و نسيان نمى‌پذيرد». (سيد محمد حسين طباطبائى، الميزان فى تفسير القرآن، ج 12، ص 272).

هر چند وجود اين اميد و رجا دليل عقلى بر وجودِ چنان موجود قادرى نيست، اما دليل بر آن است كه انسانِ داراى آن اميد، به تحقيقِ عينى و خارجى آن موجود قادر اذعان و باور دارد و بالاتر از آن، دليل بر آن است كه آن را با نوعى شهود نفسانى مى‌بيند: «دليلٌ على أَنّه يرى أَن هناك سبباً فوق هذه الأَسباب».