فصل 6 در تحصيل ارتفاع شمس

اما تحصيل ارتفاع شمس :

چون خواهند بعد هر نقطه مفروضه بر آسمان را از افق بدانند , خواه آن نقطه مركز كوكبى باشد و خواه غير آن , دائره عظيمه اى توهم كنند كه به دو قطب افق و مركز آن نقطه بگذرد , و آن دائره را دائره ارتفاع و دائره سمتى خوانند و قوسى از اين دائره كه ميان آن نقطه و افق باشد از جهت نزديك تر , آن را ارتفاع آن نقطه خوانند اگر كوكب يا نقطه مفروضه فوق الارض بود , و انحطاط آن نقطه گويند , اگر تحت الارض بود .

براى تحصيل قوس ارتفاع , يا بايد از قواعد رياضى استخراج كرد كه در افراد المقال بيرونى صفحه 49 و در متون زيجات نيز به طريق عديده به تفصيل ذكر شده است و مبتنى بر قضاياى متعدد هندسى است , و يا به آلات نجومى . اما در قسم اول , همان كلام بيرونى را از رساله ياد شده با اشارت به مبانى برهانى هندسى آن با ترجمه به فارسى معروض مى داريم :

در اين شكل ( ش 2 ) ا ب ج د ‌ دائره ارتفاع بر مركزه كه ه قائم