فصل 5 در بيان اندازه مقياس

بيان :

آنانى كه اندازه مقياس را ربع قطر دائره گفتند از اين جهت است كه در اكثر آفاق معموره , ظل آن داخل دائره مى شود و آن را مدخل و مخرج خواهد بود .

و قيد اكثر را از اين روى آورديم كه آفاقى عرض آنها از چهل درجه بيشتر است , ظل اين مقياس در منقلب شتوى كه آن اول جدى و اول زمستان آفاق شماليه است , اصلا داخل دائره نمى شود .

مثلا در عرض چهل درجه , ارتفاع معدل النهار پنجاه درجه ( 50 ) است كه تمام آن تا نود درجه , چهل درجه است , و چون شمس در منقلب شتوى بود , بقدر ميل كلى كه مطابق رصد زيج بهادرى 23 درجه و 27 دقيقه است , از معدل النهار دورتر و به افق نزديك تر خواهد بود . پس ارتفاع شمس در آن وقت 26 درجه و 33 دقيقه است , و ظل مقياس در آن ارتفاع شمس چنان كه از جدول زيجات معلوم است , در حدود 120 درجه كه بقدر قطر دائره است و چون ظل مقياس در وقت نصف النهار داخل دائره نگردد به طريق اولى قبل