افزون بر عوامل جغرايايي از قبيل آب و مواد معدني و محصولات غذايي و شرايط محيطي مناسب، از عوامل و اوضاع و احوال اقتصادي از قبيل کشاورزي و تجارت و صنعت و نيز از عوامل سياسي چون حکومت و دولت و قانون و همچنين از عوامل اخلاقي و عوامل عقلي و روحي به عنوان عوامل تمدن ياد مي شود.

بعد از تعريف تمدن و بيان مشخصه ها و عوامل آن، بايد به دين و حقيقت آن توجه شود. دين ، مجموعه اي از عقايد و اخلاق و احکام و مقررات فقهي و حقوقي است که براي راهنمايي انسان، جهت تحصيل سعادت واقعي در اختيار او قرار گرفته است. دين در مرتبه اول، انسان را از توحّش حيواني خارج و او را وارد وادي و حريم انساني مي کند و با پذيرش حيات انساني و رعايت قوانين الهي و عمل به آن، که از طريق وحي آسماني در دسترس او قرار گرفته، او کمالات عقلي و اغراض فطري را تامين مي کند و به سعادت ابدي بار مي يابد.

انساني که از مرحله حيواني گذر کرده، به مرتبه عقلاني مي رسد، زمام گفتار و رفتار و کردار او را عقل به عهده مي گيرد و در اين حال، چنين انساني امنيت و نظم را حاکم مي کند و به دنبال حاکميت امنيت و نظم، عناصر و عوامل تمدن در چهارچوب برنامه الهي شکل مي گيرد و در واقع، انسان متمدن در اين معنا انسان الهي است که در تمام اعمال و رفتار اجتماعي و فردي خود، جز با قانون خدا زيست نمي کند.

در بين اديان موجود، دين اسلام به لحاظ داشتن اصول و مباني متقن و تاريخ مشخص و روشن، در آفرينش تمدن، نقش فوق العاده اي ايفا کرده است و کتاب هاي مختلفي که در زمينه تمدن اسلامي به نگارش درآمده است، بر آن گواهي مي دهد. 2