‌ در كنار سپاهى با اين تركيب كه در تمايلات متضاد فرورفته بود، فتنه‌گرى‌ها و تبليغات رنگارنگ و فريبكارانه معاويه، چنان وضع را نامتعادل و بحرانى مى‌ساخت كه حتى فرماندهان بسيار خوش‌بين را نيز نگران و نوميد مى‌كرد.

‌ بر اهل فن پوشيده نيست كه هرگاه به اراده الهى نبوت و به تبع آن امامت در زمين پديده آمده، جز به كمك ياورانى با اخلاص استقرار نيافته است. براساس اسناد تاريخى، هرچند امام‌حسن (عليه السلام) با سامان دادن سپاه و انديشيدن سياست‌هاى لازم [1] براى جنگ با معاويه آماده شد; [2] ولى به‌سبب عدم هماهنگى، اختلاف سپاهيان و توطئه‌هاى معاويه، موقعيت را براى چيرگى بر جبهه باطل مناسب نمى‌ديد. بنابراين، كوشيد تا خردمندانه از وضعيت تحميلى براى حفظ حق، بهره‌بردارى كند. در حقيقت امام حسن (عليه السلام) بدون كم‌ترين تغيير در جهت حركت، سنگر مبارزه را تغيير داد; معاويه را كه مانع نشر حق و عدالت مى‌دانست، هدف قرار داده بود; گاه از زاويه تجهيز سپاه و زمانى از زاويه تدبير و نرمش.

صلح يا تغيير سنگر مبارزه

امام حسن‌مجتبى (عليه السلام) فرزند حماسه‌هاى فراموش نشدنى بود و هرگز از كشته‌شدن در راه خدا نمى‌هراسيد; آنچه وى را بيمناك ساخته بود، آينده سپاه كوفيان سست عنصر بود. بى‌ترديد اگر با لشگرى چنين شكننده پاى به ميدان رزم مى‌نهاد، معاويه او را به اسارت در مى‌آورد تا ننگ شكست خاندانش به دست سپاه حضرت محمد (صلى الله عليه وآله) را جبران كند. بدون ترديد اغلب اطرافيان امام‌حسن (عليه السلام) افرادى سياسى بودند نه آنان كه امام‌حسن (عليه السلام) را به مثابه امام از جانب خداوند پذيرفته‌باشند. لذا سرانجام در مرز انتخاب، ماندن را با حكومت معاويه گرچه با اكراه پذيرفتند، سستى رأى آنها تا بدانجا برامام واضح بود كه فرمود: به خدا سوگند