غرائزى كه دارند همواره متمايل به لذائذ و شهوات هستند و اين تمايل، اعمال شهوانى را بيشتر از حق و حقيقت در ميان آنان شايع مى‌سازد و قهراً به ارتكاب آنها عادت كرده و تركش هر چند كه مقتضاى سعادت انسانى باشد برايشان دشوار مى‌شود، به اين دليل خداى سبحان مبارزه با اين گونه عادتها را تدريجاً در ميان مردم آغاز كرد، و آنها را با رفق و مدارا تكليف فرمود. يكى از اين عادات زشت و شايع ميان مردم مى‌گسارى بود كه شارع اسلام به تدريج تحريم آن را شروع كرد و اين مطلب با تدبر در آيات مربوط به اين تحريم كه مى‌بينيم چهار بار نازل شده است كاملًا به چشم مى‌خورد.

آيات قرآنى در القاى معارف و قوانين، مختلف است، برخى از آنها در مكه نازل شده است كه نوعاً مطالب را به طور اجمال و سر بسته بيان كرده است و برخى در مدينه، كه مطالب را به طور تفصيل و شكفته بيان كرده و به جزئيات همان احكامى كه در مكه نازل شده بود پرداخته و مجملات آنها را بيان مى‌كند و با اين حال خود آيات مدنى هم خالى از اين تدرج و چند مرحله‌اى نيست و چنين نيست كه تمامى احكام و قوانين دينى در مدينه منوره يك روزه نازل شده باشد بلكه در مدينه هم به تدريج نازل گرديده است.

اگر كسى در وسعت معارف و قوانين اسلام دقت كند و در نظر بگيرد كه در ايام نزول قرآن و بعثت رسول اكرم (ص)، دنيا در چه وضعى به سر مى‌برد و ظلمت جهل و پليدى فساد و ظلم تا چه حد رسيده بود، هيچ ترديدى برايش باقى نمى‌ماند كه در آن روز ممكن نبوده كه اسلام يكباره شرك و فساد را از دنيا ريشه كن كند. و تصديق مى‌كند كه لازم بوده دعوت را ميان بعضى از طوائف ساكنان زمين، شروع كند و به ناچار اين طايفه همان قوم خود رسول اللَّه (ص) باشد، آن گاه پس از آن‌كه دين خدا ميان عرب جاى خود را باز كرد به تدريج ميان غير عرب هم راه يابد، هم چنان كه همين طور شد.

مراحل مختلف دعوت و رعايت تدريج در كيفيت دعوت و مراحل آن:

خداوند عزوجل به رسول گرامى‌اش دستور داد تا بعد از قيام به اصل دعوت، نخست از عشيره و قوم خود آغاز كند و فرمود: (وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ) انذار را نخست از عشيره خود، آن هم نزديك‌ترين آنان، شروع كن (سوره شعرا، آيه 214)، آن گاه دستور داد كه دعوت خود را توسعه داده، به غير عشيره‌اش هم برساند و همچنين از اهل شهر خودش به شهرهاى اطراف ببرد و در اين باره فرمود: (وَأُوحِى إِلَى هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ) اين قرآن به من وحى شد تا شما را و هر كسى را كه ندايم به او برسد انذار كنم. (سوره انعام، آيه 19)، خداى تعالى سپس به آن جناب دستور داد كه دعوتش را در تمامى دنيا و همه مردم (چه صاحبان اديان و چه غير آنان) توسعه دهد.

رعايت تدريج در دعوت و طرز ارشاد و كيفيت اجرا و عملى كردن دعوت:

مرحله نخست دعوت با زبان: طريقه‌اى كه از تمامى قرآن كريم استفاده مى‌شود؛ زيرا به وضوح مى‌بينيم كه خداى سبحان به آن حضرت دستور داده تا با ملاطفت و نرمى دعوت خود را به گوش مردم برساند: (قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَىَّ) [اى پيامبر!] بگو من نيز بشرى هستم مثل شما، با اين تفاوت كه به من وحى مى‌شود. (كهف، آيه 110) و نيز به رسول خدا دستور داد كه در «دعوت زبانى» فنون بيان را به كار ببرد؛ يعنى در هر جا به مقتضاى فهم و استعداد شنونده سخن بگويد: (ادْعُ‌