ب. آثار موروثى كه در سايه تربيت مربيان كاملاً قابل دگرگونى است فرزند نوح از پدر، پاكى و توحيد را به ارث برده بود اما همنشينى با كافران او را بر خلاف اثر وراثى سوق داد.

بر عكس، عمر بن عبدالعزيز زاييده محيط اموى ها بود كه دشمنى على(عليه السلام) را به وراثت مى برند ولى او بر عكس، سبّ على را به شدت منع كرد و دشنام گويى را كه لكه ننگينى بر حكومت هاى آن روز بود پاك نمود، زيرا معلم او يك فرد مسلمان آگاه از عظمت على(عليه السلام) بود، كه با تعليمات صحيح خود فكر او را دگرگون ساخت.

عامل دوم نيز بسان عامل اوّل علّت تام براى گرايش نيست، چه بسا مى توان اثر آموزش را خنثى ساخت يا آن را تكميل كرد.

عامل سوم، يعنى محيط زندگى، كاملاً همانند دو عامل پيشين است، هر كدام از اينها مقتضى بوده و علّت تامه نيست. حتى خود انسان با تلاش هاى خود مى تواند اثرات اين عوامل را دو چندان و يا دگرگون سازد.

جبرگرايان، تصور كرده اند كه انسان مانند يك ماشين پارچه بافى است تا به هر نحوى ساخته اند به كار خود ادامه مى دهد و از آن سر سوزن تخطى نمى كند، در حالى كه آفرينش انسان فراتر از اينهاست، زيرا در سراسر اين عوامل داراى اختيار و فكر باز است كه مى تواند عنان زندگى را بدست بگيرد و بر اين عوامل بتازد