1ـ تز و آنتى تز و سنتز به جاى فعليت و قوه و فعليت

به راستى هر چه انسان در فلسفه اسلامى غور مى كند مى بيند كه محتوا و حتى اصطلاحات آن، پختگى خاصى دارد; به گونه اى كه حقايق عميق فلسفى در آن با تعبيرهاى بسيار زيبايى بيان شده است، از جمله آن ها مسئله «قوه» و «فعل» مى باشد.

تخم مرغ در حالى كه از يك فعليتى برخوردار است به گونه اى كه فعلا به آن تخم مرغ مى گويند، داراى قوه و توان خاصى است كه مى تواند، فعليت پيشين را به فعليت ديگر تبديل كند، و اين حقيقت در تمام تحولات طبيعى حكمفرماست، و تحول سلول به انسان و هسته به درخت و دانه به نهال و ... همگى از اين مقوله اند.

بنابراين، چيزى كه هگل نام آن را «تز» مى گذارد همان فعليت موجود به نام «تخم مرغ» و «هسته» است. و چيزى كه آن را «آنتى تز» مى خواند همان «قوه و توانى» است كه در تخم مرغ يا هسته نهفته مى باشد و مى تواند در آن، فعليت ديگرى را كه بالاتر و برتر از فعليت قبلى است به وجود آورد، هگل نام آن فعليت بعدى را، «سنتز» مى گذارد.

روى اين بيان واقعيت، فرضيه هگل در حركت طبيعت به نام هاى تز، آنتى تز و سنتز، همان مسئله فعليت و قوه و فعليت است كه در فلسفه اسلامى به طور گسترده مطرح شده است; چيزى كه هست هگل بر اثر نداشتن آگاهى از اين منبع غنى، از يك اصطلاح نامأنوس و دور از واقع پيروى كرده است در صورتى كه لازم بود در اسم گذارى، از اصطلاحات دور از حقيقت خوددارى كند.