غروب مى كند.

ولى در عين حال مجموعه جامعه انسانى در حال توقف و سكون نيست و رو به تكامل مى باشد و اين كار از خصلت خاص زندگى اجتماعى انسان سرچشمه مى گيرد. حتى ممكن است مجموع جامعه در قرنى نسبت به دو قرن پيش عقب برود و مثلا بشريت در قرن پانزدهم نسبت به قرن چهاردهم عقب تر باشد ولى هرگز مجموع انسان ها در مجموع زمان ها عقب نميروند، بلكه گام به پيش مى نهد، بسان جسمى كه به جلو حركت كند، سپس دو قدم به عقب برگردد، بار ديگر به جلو برود و به عقب برگردد ولى در هر بار گام به جلوتر نهاده و نقطه پيشرفت خود را توسعه مى دهد، هر چند با يك نوع عقب گرد همراه باشد ولى اين نوع عقب گردها آن را از پيشرفت باز نمى دارد.

شما اگر مجموع زمان ها را در نظر بگيريد خواهيد ديد كه از روزى كه بشر زندگى خود را به صورت اجتماعى آغاز كرده است، پيوسته جلوتر رفته و عقب نمانده و اگر در عصرى توقف كرده و يا عقب مانده است، در حركت بعدى، نقطه پيشرفت خود را توسعه داده است و ـ لذا ـ گفته شد كه مجموع جامعه ها در مجموع زمان ها در حال پيشرفت و تكامل مى باشد و محال است كه چندين هزار سال بر بشريت بگذرد، و در حال توقف باشد و يا به عقب برگردد.

اين كه «هگل» مى گويد: «جامعه و زمان روح دارد، و هيچ گاه روح زمان اشتباه نمى كند»، مقصود او همان شخصيت و وحدت جامعه است كه مى توان از آن به روح جامعه و روح ملت تعبير آورد، و اين روح پيوسته به شكلى كه بيان شد، در حال پيشرفت مى باشد.